انسجام ملی روی کاغذ؛ نگاهی انتقادی به کتاب‌های درسی
تهران- ایرنا- تحکیم انسجام ملی، پایه‌ای اساسی در توسعه پایدار و هویت جمعی هر کشور محسوب می‌شود و نقش کتاب‌های درسی در این مسیر بسیار مهم است. در این مقاله، ۱۶ مؤلفه اساسی برای تقویت انسجام ملی در محتوای کتاب‌های درسی شناسایی شده که می‌تواند راهگشای تربیت نسلی متحد و همدل باشد.
در مدارس که محل تربیت نسل‌های آینده است، ایجاد انسجام ملی اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا کودکان و نوجوانان از طریق آموزش و پرورش با ارزش‌ها، فرهنگ و تاریخ مشترک خود آشنا می‌شوند و به عضوی فعال و مسئول در جامعه تبدیل می‌شوند. به همین دلیل، تقویت انسجام ملی در کتاب‌های درسی و محیط‌های آموزشی زمینه‌ساز ساختن جامعه‌ای متحد، پایدار و پویا است. در این راستا، فاطمه هواس بیگی در مقاله‌ای با عنوان «شناسایی مؤلفه‌های انسجام ملی برای کاربست در کتاب‌های درسی دوره آموزش ابتدایی ایران» (۱) به بررسی این موضوع پرداخته است.
این پژوهش کیفی با رویکرد تفسیری و استقرایی و با استفاده از تحلیل محتوای کیفی انجام شده است. داده‌ها از طریق مصاحبه نیمه‌ساختارمند با ۴۱ معلم اقوام مختلف و ۴۱ صاحب‌نظر جمع‌آوری شده‌اند. نمونه‌گیری هدفمند و تا رسیدن به اشباع نظری ادامه داشته و تحلیل داده‌ها در ۲ مرحله کدگذاری باز و محوری صورت گرفته است. در نهایت، ۱۶ مؤلفه اصلی انسجام ملی استخراج شده است که در ادامه خلاصه‌ای از آنان را می‌خوانیم؛
۱- همزیستی زبان ملی و زبان‌های قومی در آموزش و انسجام ملی
بر اساس یافته‌ها در پژوهش حاضر، مفهوم «همایی زبانی» شکل گرفته است که نه تنها به زبان فارسی به عنوان زبان ملی و مشترک اشاره دارد، بلکه توجه به زبان‌های قومی را نیز مدنظر قرار می‌دهد. نظر یک جامعه‌شناس: هر کشور یک زبان معیار دارد و همچنین زبان‌های بومی و محلی که باید همزمان دیده شوند. نمی‌توان زبان معیار را فدای تنوع زبانی کرد، اما می‌توان هر ۲ را در کتاب‌ها به ۲ شکل متفاوت گنجاند.
۲- تنوع‌بخشی به معرفی مشاهیر
بنا به نوشته فاطمه هواس بیگی تأکید بر معرفی مشاهیر ملی ایران در حوزه‌های مختلف ادبی، دینی، هنری، علمی، سیاسی و پهلوانی نشان می‌دهد که رد پای مشاهیر در کتاب‌های درسی به طور کامل دیده نمی‌شود. از دیدگاه شرکت‌کنندگان در پژوهش، یکی از بهترین راه‌ها برای تقویت انسجام ملی، معرفی مشاهیر و مفاخر ملی از مناطق جغرافیایی مختلف ایران در کتاب‌های درسی است. به این معنا که باید از سنت گزینش فاصله گرفت و مشاهیر اقوام مختلف ایرانی در حوزه‌های گوناگون در متون درسی به طور جامع و برابر مورد توجه قرار گیرند.
نظر یک معلم: مشاهیر ملی، کسانی هستند که تمام ایران آن‌ها را می‌شناسد؛ مانند فردوسی، سعدی، نظامی و... کل ایران از کُرد، لر، فارس، تُرک و بلوچ نسبت به این مشاهیر اطلاعات دارند. منظورم این است که علاوه بر این مشاهیر برجسته، هر ساله در کتاب‌های درسی باید به مشاهیر اقوام دیگر نیز پرداخته شود. به عنوان مثال در سیستان و بلوچستان عبدالله روانبد را داریم که به «سعدی بلوچستان» معروف است.
۳- مادهای سرزمینی؛ پایه‌های همگرایی و انسجام ملی در ایران چندفرهنگی
مقوله مادهای سرزمینی شامل عناصری چون سرزمین مشترک، تاریخ مشترک، پرچم، سرود ملی و قانون اساسی است. وقتی از سرزمین و تاریخ مشترک و حفظ تمامیت ارضی سخن گفته می‌شود، لازم است سهم اقوام مختلف در حفظ این تمامیت و ساختن تاریخ مشترک در آموزش‌ها به رسمیت شناخته شود تا همگرایی و انسجام ملی محقق شود. همچنین باید در سیاست‌گذاری‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تجدیدنظر شود تا رضایت کلیه گروه‌های قومی ایران جلب شده و انسجام ملی تقویت گردد.
نظر صاحب نظر علوم سیاسی: خطوط جغرافیایی ایران تأیید شده اما محتوای آن انسجام ایجاد نمی‌کند؛ مثلاً کوه‌های کردستان، دنا و زردکوه زیبایی‌ها و صلابت ایرانی دارند اما آیا ما با مشکلات سخت کولبران کردستان آشنا هستیم؟ برای ایجاد همبستگی واقعی باید همدردی با همه اقوام و ایالات در این محدوده‌ها شکل بگیرد.
نظر جامعه‌شناس: تاریخ ایران دچار انشقاق شده است؛ تاریخ ۲۵۰۰ ساله و تاریخ ۱۴۰۰ ساله. نباید یکی را بر دیگری ترجیح دهیم یا نادیده بگیریم. تاریخ ایران شامل هر ۲ است و هر ۲ بخش از هویت ملی ما هستند.
۴- مشروعیت‌بخشی به تکثرگرایی فرهنگی در آموزش و پرورش
یکی از مهم‌ترین وظایف نظام آموزشی، توجه به تفاوت‌ها و تنوع فرهنگی، زبانی، قومی و مذهبی اقوام مختلف در ایران است تا از طریق آموزش رسمی این تفاوت‌ها در کتاب‌های درسی، زمینه تقویت همگرایی و انسجام ملی فراهم شود. این شامل معرفی دین به عنوان یکی از مؤلفه‌های انسجام ملی، پذیرش تنوع فرهنگی، به متن‌آوری گروه‌های خاص، پرهیز از کلیشه‌ها و یکسان‌سازی فرهنگی و احترام به آداب و رسوم اقوام می‌شود.
صاحب‌نظر تعلیم و تربیت: باید از ملاحظات ایدئولوژیکی پرهیز کرد. سیاست‌گذاری‌های آموزشی نباید ایدئولوژیک باشد؛ به این معنا که نباید با گفتمان قدرت و مناسبات سیاسی پیوند بخورد.
۵- بازاندیشی و به متن‌آوری نقش زنان در انسجام ملی
بازاندیشی درباره جایگاه زنان و بازتعریف نقش‌های جنسیتی از اهمیت بالایی در تقویت انسجام ملی برخوردار است. در کتاب‌های درسی ایران، نقش زنان عمدتاً محدود به ویژگی‌های لطافت، مادر بودن و وظایف تیمارگونه است و کمتر به توانمندی‌های مدیریتی یا حضور زنان در مناصب کلان توجه شده است. معرفی زنان نخبه و فعال در تاریخ و جامعه می‌تواند موجب افزایش خودباوری زنان و تغییر نگرش مردان نسبت به توانمندی‌های جنس مؤنث شود.
انسجام ملی روی کاغذ؛ نگاهی انتقادی به کتاب‌های درسی
۶- تحکیم اعتماد؛ پایه‌ای برای انسجام ملی
تحکیم اعتماد اجتماعی میان مردم و نهادهای دولتی یکی از مؤلفه‌های کلیدی انسجام ملی است. اعتماد و صداقت میان دولت و ملت، پایه‌ای است که انسجام و همبستگی ملی بر آن استوار می‌شود و باید در قوانین و سیاست‌ها به صورت عملی و ملموس منعکس شود تا حس اطمینان عمومی تقویت گردد. دیدگاه یک جامعه‌شناس: شاخص اعتماد اجتماعی و سرمایه اجتماعی یکی از مهم‌ترین عوامل وحدت است. هر چه میزان ترس، نگرانی و اضطراب بین افراد بیشتر باشد، انسجام اجتماعی کاهش می‌یابد.
۷- عدالت توزیعی؛ کلید همگرایی و انسجام ملی
عدالت توزیعی به معنای برابری واقعی فرصت‌ها و امکانات در تمامی حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و آموزشی میان همه اقوام و گروه‌های مختلف است. تحقق این عدالت باعث کاهش تبعیض و تفکیک‌ها و افزایش احساس همبستگی و وفاق ملی می‌شود و نقش کلیدی در تحکیم انسجام ملی دارد. یک معلم: یکی از بزرگ‌ترین تهدیدهای انسجام ملی، بی‌عدالتی‌ها و تبعیض‌های قومی، زبانی و مذهبی است.
عدالت توزیعی به معنای برابری واقعی فرصت‌ها و امکانات در تمامی حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و آموزشی میان همه اقوام و گروه‌های مختلف است. تحقق این عدالت باعث کاهش تبعیض و تفکیک‌ها و افزایش احساس همبستگی و وفاق ملی می‌شود و نقش کلیدی در تحکیم انسجام ملی دارد
۸- شایسته‌محوری؛ کلید ارتقای انسجام ملی و بهره‌وری نخبگان
یکی از راهکارهای مؤثر در تقویت انسجام ملی، رعایت اصل شایسته‌سالاری در انتصابات و تصمیم‌گیری‌هاست. به‌کارگیری نخبگان علمی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از اقوام مختلف در مناصب مختلف، علاوه بر افزایش همبستگی، هویت ملی را نیز تقویت می‌کند. همچنین، معرفی نخبگان اقوام مختلف در نظام آموزشی و کتاب‌های درسی باعث افزایش انگیزه و کاهش مهاجرت نخبگان می‌شود.
جامعه‌شناس: اگر بخواهیم انسجام ملی واقعی شکل بگیرد، باید در محتوای درسی نخبگان را به نمایش بگذاریم، قدردانی کنیم و تولید محتوا داشته باشیم؛ چه نخبگان المپیادی، ریاضی، فیزیک یا پزشکی.
۹- تقویت هویت ملی
شرکت‌کنندگان پژوهش حاضر معتقدند مؤلفه‌های انسجام ملی تا حد زیادی با هویت ملی همپوشانی دارند و مواردی مانند زبان، خط، پیشینه تاریخی، دین و فرهنگ ملی، پایه‌های اصلی هویت ملی هستند. تقویت این مؤلفه‌ها از طریق ایجاد حس تعلق و هویت مشترک در بین اقوام مختلف و پرهیز از تفرقه، نقش کلیدی در حفظ وحدت و انسجام ملی دارد.
صاحب‌نظر تعلیم و تربیت: منظورم از هویت ملی مشترک این است که هر فرد باید هویتی داشته باشد که تاریخ آن ملت در آن نهفته است؛ این همان پایه انسجام ملی است.
۱۰- ضرورت اقتصاد چندفرهنگی در ایران
با توجه به چندفرهنگی بودن جامعه ایران نیاز است که اقتصاد نیز چندفرهنگی باشد؛ به این معنا که سرمایه‌گذاری‌های اقتصادی در مناطقی انجام شود که اقوام ایرانی سکونت دارند. این اقدام می‌تواند از بروز مسائل اقتصادی و مشکلاتی مانند کولبری، قاچاق اجناس و فروش غیرقانونی جلوگیری کند. پیشرفت اقتصادی و سرمایه‌گذاری کلان در مناطق مرزی، زمینه‌ساز تعاملات اقتصادی میان اقوام و گروه‌های مختلف خواهد بود. در کتاب‌های درسی نیز لازم است اهمیت اقتصاد ملی و نحوه سرمایه‌گذاری در مناطق مختلف کشور به طور واضح مطرح شود.
نظر یک معلم: وقتی یک سرزمین به وسعت همه امکاناتش در مرکز متمرکز می‌شود، نتیجه این می‌شود که زیست‌بومش نابود شده است.
۱۱- لزوم معرفی جامع آثار باستانی در کتاب‌های درسی
با توجه به نتایج مقاله حاضر مشخص شد که در کتاب‌های درسی، آثار تاریخی و باستانی به صورت گزینشی مطرح شده‌اند. با توجه به این که در سراسر ایران آثار تاریخی و باستانی نام‌آور و متنوعی وجود دارد که هر کدام دارای تاریخچه‌ای منحصر به فرد هستند، ارائه جامع این آثار می‌تواند اطلاعات تاریخی فراوانی را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد و نقاط تاریک برخی وقایع تاریخی را روشن‌تر سازد.
نظر یک معلم: در کتاب‌های درسی به صورت خاص و جامع درباره میراث فرهنگی صحبت نشده است. ما تنها به آرامگاه سعدی و فردوسی اشاره داریم که آن هم بیشتر به خاطر بخش کوتاهی از شاهنامه فردوسی یا زندگینامه سعدی است و به طور کلی میراث فرهنگی به شکل کامل مطرح نشده است.
انسجام ملی روی کاغذ؛ نگاهی انتقادی به کتاب‌های درسی
۱۲- حکمرانی خوب و دموکراسی؛ پایه‌های مشروعیت سیاسی و انسجام ملی
بنا به نوشته فاطمه هواس‌بیگی یکی از مهم‌ترین عوامل تقویت مشروعیت سیاسی و افزایش وفاداری مردم به نظام، نوع مدیریت و حکمرانی کشور است. عملکرد بهتر در زمینه مدیریت، ضامن انسجام ملی است و در غیر این صورت می‌تواند به تهدیدی برای یکپارچگی کشور و تفرقه میان اقوام و گروه‌ها تبدیل شود. شیوه حکمرانی و سبک مدیریت، آینده کشور را به سمت توسعه یا نابودی هدایت می‌کند.
با توجه به این که در سراسر ایران آثار تاریخی و باستانی نام‌آور و متنوعی وجود دارد که هر کدام دارای تاریخچه‌ای منحصر به فرد هستند، ارائه جامع این آثار می‌تواند اطلاعات تاریخی فراوانی را در اختیار دانش‌آموزان قرار دهد و نقاط تاریک برخی وقایع تاریخی را روشن‌تر سازد
دموکراسی و مشارکت عمومی نیز به عنوان عوامل مؤثر بر انسجام ملی مطرح‌اند؛ به این معنا که همه افراد جامعه حق دارند در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی مشارکت کنند و حقوقشان به عنوان شهروند باید رعایت شود. دموکراتیک بودن جامعه و افزایش مشارکت مدنی از شاخص‌های اصلی انسجام ملی است.
۱۳- بازتعریف سیاست آموزشی؛ ضرورت دموکراسی و شمولیت در تدوین محتوای درسی
شرکت‌کنندگان در پژوهش حاضر معتقدند فرایند تدوین محتوای کتاب‌های درسی همچنان از سنت گزینش پیروی می‌کند؛ یعنی بخش‌هایی از محتوای دروس به صورت سلیقه‌ای و توسط گروه‌های خاص تغییر و جایگزین می‌شود. برای اینکه سیاست آموزشی عدالت‌محور و فراگیر باشد، نظام آموزشی باید دموکراتیک باشد و همه گروه‌ها و فرهنگ‌ها را در بر گیرد. اراده برای تغییر و گفتمان واقع‌گرا در نظام آموزشی ضرورت دارد تا صدای همه فرهنگ‌ها شنیده شود و سیاست آموزشی از رویکردهای سنتی فاصله بگیرد.
۱۴- تقویت سازگاری ملی و فراملی
تقویت سازگاری ملی و فراملی را می‌توان از ۲ زاویه مورد بررسی قرار داد: نخست مدارا و احترام به تفاوت‌های اجتماعی در داخل کشور و دوم سازگاری و تعامل با نظام جهانی در عرصه بین‌الملل. مدارای اجتماعی به معنای احترام به همه فرهنگ‌ها، اقوام، ادیان، مذاهب و زبان‌هاست که باید در محتوای کتاب‌های درسی به خوبی بازتاب یابد، نه اینکه این کتاب‌ها عرصه‌ای برای تسلط یک فرهنگ خاص باشد.
در بعد فراملی، دولت‌ها باید تلاش کنند با نظام جهانی هماهنگ باشند تا انسجام ملی تهدید نشود و روابط بین‌المللی گسترش یافته و حفظ شود. این روابط مانع انزوای کشور در سطح جهانی می‌شود و اعتبار و جایگاه کشور را تقویت می‌کند.
۱۵- ضرورت اصلاح سیاست رسانه‌ای برای تقویت انسجام ملی و بازنمایی اقوام
در مقاله حاضر بیان شده که لازم است فضایی مناسب برای معرفی و حضور اقوام در رسانه‌های ملی فراهم شود و از نمایش چهره‌های تحریف‌شده یا دادن نقش‌های حاشیه‌ای به اقوام ایرانی خودداری شود. مواردی مانند توجه ناکافی به اقوام در رسانه‌های جمعی، نفی خرده‌فرهنگ‌ها و عدم شفاف‌سازی اخبار داخلی به عنوان تهدیدهایی جدی علیه انسجام ملی مطرح شده‌اند و اصلاح سیاست رسانه‌ای ضرورت دارد. نظر معلم: امروزه به راحتی به انواع رسانه‌ها دسترسی داریم و اگر اتفاقی در کشور رخ دهد و رسانه ملی به خوبی عمل نکند، بازتاب آن را به سرعت در رسانه‌های بیگانه می‌بینیم.
۱۶- ایجاد امنیت اجتماعی؛ کلید افزایش انسجام ملی
از دیدگاه اطلاع‌رسان‌ها، مفهوم امنیت تنها محدود به امنیت نظامی نیست. اگرچه افزایش تسلیحات نظامی ممکن است به ظاهر امنیت نظامی را تضمین کند اما امنیت ابعاد گسترده‌تری دارد که باید مورد توجه قرار گیرد. امنیت اجتماعی یکی از مهم‌ترین ابعاد امنیت است که در صورت غفلت از آن، جامعه با مشکلات و چالش‌های اجتماعی فراوانی مواجه خواهد شد.
نظر جامعه‌شناس: یکی از شاخص‌های مهم انسجام ملی، احساس امنیت در افراد جامعه است. هر چه مردم با آرامش بیشتری فعالیت‌های خود را بدون دلهره و نگرانی انجام دهند، نسبت به هم‌نوع خود احساس اطمینان داشته باشند و نسبت به آینده با امید و نگرش مثبت نگاه کنند، انسجام اجتماعی در آن جامعه تقویت می‌شود.
با توجه به آنچه گفته شد نیاز به بازنگری و نگاه جامع‌تر به مؤلفه‌های انسجام ملی در کتاب‌های درسی احساس می‌شود.
پی‌نوشت
۱- فاطمه هواس بیگی، شناسایی مؤلفه‌های انسجام ملی برای کاربست در کتاب‌های درسی دوره آموزش ابتدایی ایران، فصلنامه علوم اجتماعی، سال سی ام، شماره ۱۰۱، ۱۴۰۲، صص۱۶۵- ۲۱۰.
