هرگز با افزایش قیمت دلار، «صادرات» بهبود نمییابد

میگویند«قیمت ارز که بالا برود،"صادرات" بهصرفه میشود و افزایش خواهد یافت؛ و طبیعتاً از این مسیر، شرایط تولید داخل بهبود مییابد». استاد دانشگاه شهید بهشتی می گوید طی جهشهای پیشین قیمت ارز هرگز این اتفاق رقم نخورده و در این دوره نیز دور از ذهن است.
کارگروه بررسیهای ویژهی اقتصادی؛ پروندهی «باجِ باجه»، بخش 150
دولت ایران چند سالی یک بار، سیاستهای بالادستیای را به اجرا میگذارد که نرخ برابری ریال با ارزهای خارجی را تحت تأثیر قرار میدهد؛ (مانند یکسانسازی، بالا و پایین بردن این نرخ برابری، شئون مختلف نظارت بر بازارهای ارزی و غیره)، و از این مسیر، تمام شئون اقتصادی کشور - از واردات، صادرات، تولید ملی، نظام بانکی، ترکیب بدهیها، نظام پرداختها، تورم، ترکیب ترازنامهها و سایر مؤلفههای اقتصادی - بهشدت تحت تأثیر این سیاستها قرار میگیرد.
سوگمندانه، با وجود اهمیت راهبردی کنشها و سیاستهای ارزی، و تأثیرات فوری و عمیق آن بر تمام شئون اقتصاد کشور، هیچ منطقی برای تعیین این سیاستها اعلام نشده است. در فترت واکاوی و استحصال علمی (یا دستکم اعلامِ) مؤلفههای مبنایی این سیاستگزاری، «فلسفه، مبانی، اصول، منطق و روششناسیِ تعیین نرخ برابری ارز در ایران» دچار سردرگمی منطقیِ مفرط است.
آنگونه که در بخشهای پیشین این پرونده دیدیم، دکتر حسین صمصامی، سرپرست اسبق وزارت اقتصاد، اصول، فلسفه، مبانی و منطق، و همچنین روشهای فعلی تعیین نرخ ارز در ایران را بکلی به چالش میکشد، و اثبات میکند که تعیین نرخ ارز در ایران، بجای پیروی از منطق قویم و عقلانی، از روشهای «حسی» و «رانتی» متأثر است و بصورت «دستوری» انجام میشود. وی در ادامه، سازهای نو و استوار در تعیین نرخ ارز، بر پایه شرایط فعلی اقتصاد ایران بنا میکند.
متن پیش رو بخش پنجم از این جلسات است. در این بخش به این موضوع پرداخته شده که آیا اساساً تجارت خارجی جمهوری اسلامی از تلاطمهای ارزی تأثیر میپذیرد یا خیر؛ و اگر تأثیر میپذیرد، این تأثیر از چه جنسی است. دعوت میکنیم با ما همراه باشید.
بررسی حساسیت «واردات» ایران به نوسانات نرخ ارز
خب، حالا برویم سراغ ساختار وارداتمان. ابتدا باید ببینیم چه چیزهایی وارد میکنیم؛ بر اساس آمار منعکس شده در نماگرهای اقتصادی بانک مرکزی، ما در سال 96 چیزی حدود 75.5 میلیارد دلار واردات (فوب) و بر اساس آمار گمرک 54.4 میلیارد دلار واردات داشتیم. حالا ببینیم که «آیا واردات اقتصاد ایران نسبت به نرخ ارز حساس است یا نه؟» اگر بله، این حساسیت به چه دلیل است؟ برای چه میپرسیم حساس است یا نه؟ برای اینکه ببینیم «آیا اقتصاد ایران دارای یک منحنی تقاضای نزولی ارز هست؟» برای اینکه وقتی نرخ ارز بالا برود تقاضا کم شود؛ برای اینکه بتواند بازاری داشته باشد؛ یعنی عرضه و تقاضایی داشته باشد؟
میدانید که واردات ما از سه بخش عمده تشکیل شده؛ شامل بخش مصرفی حدود 12 تا 15 درصد، واسطهای حدود 70 درصد و سرمایهای حدود 15 درصد. یعنی ساختار واردات ما اینگونه است که لااقل 80 درصد واردات ما شامل نیازهای ضروری ماست (یعنی نهادهی تولید است)؛ یعنی حتی اگر قیمتش بالا هم برود، باید وارد کنیم؛ به تعبیر دیگر کششپذیریِ کمی دارد. یعنی بهاصطلاح اقتصادی، «منحنی تقاضای نرخ ارز ما نسبت به قیمت، حساسیت بسیار کمی دارد و مایل به عمودی است». به بیان ساده، مجبور است با افزایش نرخ ارز کالای ضروری را وارد کند. اگر واسطهای وارد نکنید کارخانهها یا تولیدش بهشدت کاهش مییابد یا تعطیل میشود؛ وقتی که نرخ ارز بالا میرود، تولیدکننده یا مجبور میشود کارخانهاش را ببندد یا به هر قیمتی وارد کند؛ چارهی دیگری ندارد؛ ریالش را هم بخواهد، باید برود ریالش را از بانک وام بگیرد.
اینجا اگر بخواهیم آن اتفاق بیفتد (که متعاقب افزایش نرخ ارز، تقاضای ارز کاهش پیدا کند)، فقط اینطور ممکن است که تولید کاهش یابد، تا واردات کالاهای واسطهای کم شود؛ اما اگر شما شواهد اقتصاد ایران را ببینید - چه در سال 74 چه در سال 90 - با افزایش نرخ ارز، واردات کم نشده است. جدول 2 را ببینید.
یکی از حضار: اگر پول هم نداشته باشد، در هر صورت تمایل برای واردات کم نمیشود.
آنجا دیگر بحث انتظارات نیست، بحث قدرت خرید است؛ وقتی یک تولیدکننده، ریال نداشته باشد، و بخواهد نهادهی تولید وارد کند، نمیتواند؛ یکی از عوامل رشد نقدینگی در این شرایط این است که تولیدکننده وام گرفته تا ریال مورد نیاز برای وارداتش را تأمین کند.
یکی از حضار: مثلاً میخواهید بفرمایید اینکه تولید خودرو در کشور بیش از 40 درصد کاهش داشته است،[1] به این دلیل بوده که تولیدکننده نمیتواند تولید کند؟
البته بازار خودرو خاص است و مؤلفههای غیراقتصادی زیادی در این بازار دخیلند؛ خیلی نمیشود شرایط خودرو را به همهی اقتصاد تسری داد. اتفاقاتی که در کل اقتصاد ما رقم میخورد این چیزی است که ما در جدول 2 میبینیم.
جدول 2: متغیرهای کلان اقتصادی