خشکسالیها ادامه خواهد داشت/ لزوم سازگاری با تغییر اقلیم
تهران- ایرنا- رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور گفت: بررسیها حاکی از تداوم خشکسالیها در سالهای آینده در کشور است که عوامل زیادی منجر به آن شده است. در این میان چارهای جز سازگاری با تغییر اقلیم و توقف توسعه در فلات مرکزی ایران نداریم.
به گزارش ایرنا، سال آبی ۱۴۰۴- ۱۴۰۳ در حالی به پایان رسید که میزان بارش های آن فقط ۱۵۰ میلیمتر بود که نسبت به دوره بلندمدت ۳۹ درصد کاهش داشت و همچنین نسبت به سال آبی قبل تر ۴۰ درصد کاهش داشت.
در عین حال در آغاز سال آبی جدید از ابتدای پاییز شاهد بخل آسمان بودیم بهطوریکه همه پیشبینیها و بررسی نقشههای هواشناسی دستکم تا نیمه آذرماه هیچ پدیده بارشی خاصی را نشان نمیداد. امری که اتفاق افتاد تا اینکه بالاخره از ۱۶ آذرماه شاهد ورود سامانه بارشی به کشور از سمت شمالغرب بودیم.
ایران در سالهای گذشته درگیر خشکسالیهای شدید و پی در پی شده است و آخرین بار سال ۹۸ بود که شاهد ترسالی و دریافت بارشهای مناسب بودیم. امسال وضعیت بهگونه ای پیش رفت که میزان آب موجود در سدها به کمترین مقدار رسید و حتی برخی از سدهای کشور خشک شدند. در عین حال کارشناسان با صدور هشدار مواجهه با «روز صفر آبی» در پایتخت و برخی دیگر از کلانشهرها، خواستار صرفهجویی هر چه بیشتر مردم در مصرف آب شدند.
در این پیوند، با دکتر احد وظیفه رئیس مرکز اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور پیرامون دلایل مواجهه کشور با این شرایط نامساعد خشکسالی و کمآبی شدید و راهکارها به گفتوگو نشستیم.
ایرنا- آقای دکتر، عوامل اصلی بروز خشکسالی ها در کشورمان را چه می دانید؟
دکتر وظیفه - ایران خشکترین دوره خود را در حدود یک سال اخیر سپری کرد. سال آبی گذشته که انتهای شهریور به پایان رسید میانگین بارش کشور ۴۰ درصد پایینتر از متوسط بلندمدت بود و این در حالی بود که برخی استانها مثل هرمزگان، بخشهای جنوبی فارس تا حدود بوشهر و سیستان و بلوچستان بارشهایشان ۷۵ درصد زیر نرمال بود و تهران نیز نصف بارش میانگین بلند مدت خود را دریافت کرد.
در تحلیل این موضوع در کوتاه مدت، باید به تغییر اقلیم اشاره کرد که نوسانات قابل توجهی را در اقلیم کره زمین و بهویژه در برخی مناطق از جمله در جنوب غرب آسیا و غرب آسیا (شامل ایران، کشورهای اطراف و کشور آسیای میانه) شاهد هستیم که نسبت به گذشته در واقع اثرات خشکسالی بسیار شدیدتر از گذشته در حال رخ دادن است.
اگر به بررسی این موضوع بر اساس آمارهای متقن پنج دهه گذشته بپردازیم، مشاهده میشود که خشکسالیها با تکرار بیشتری در حال وقوع است، دوره آنها طولانی تر شده، مساحت گسترده تری را در بر میگیرند و در یک کلام، اثرات خشکسالیها بسیار بیشتر از گذشته لمس میشود.
امسال پاییز استثنایی بسیار کم بارشی را داشتیم، پاییز ۱۴۰۴ در اغلب مناطق کشورمان بدترین پاییزی بود که تاکنون از نظر بارش مشاهده شد.
روند خشکسالیها در جهان به ویژه در مناطقی همچون غرب آسیا و شمال آفریقا نشاندهنده آن است که خشکسالیها خیلی هم استثنایی نیستند، بلکه به دفعات تکرار میشوند که حاصل گرمایش زمین و تغییر اقلیم است.
البته نمیتوان از آثار تخریبی انواع فعالیتهای انسانساخت از جمله توسعه ساختو سازها، از بین بردن جنگلها برای افزودن به مزارع کشاورزی و تغییر کاربریهای گسترده، سدسازیهای بیشمار در ایران و کشورهای مجاور (که چرخه طبیعی آب را دچار خدشه و بخشی از رطوبت که باید تامین و سبب بارندگیها میشد را از محیط حذف کرده است) چشمپوشی کرد.
این دو عامل را که کنار هم قرار میدهیم، به وضعیتی که اکنون شاهد آن هستیم میرسیم.
ایرنا- آقای دکتر، از بارگزاریهای جمعیتی بدون در نظر گرفتن پتانسیلهای اقلیمی به عنوان یکی از مهمترین عوامل شرایط ناپایدار آبی در کشورمان یاد میشود. در این زمینه نظر شما چیست؟
دکتر وظیفه- برخی اقدامات ما در گذشته در زمینه بارگزاریهای جمعیتی بدون در نظر گرفتن پتانسیلهای اقلیمی منطقه -که متاسفانه همچنان ادامه دارد- و چنین مسالهای را در برخی کشورهای اطراف نیز شاهدیم، سبب میشود تا در شرایط خشکسالی و بهخصوص در خشکسالیهای طولانی، آثار تخریبی آن را بیشتر لمس کرده و شاهد خسارتهای بیشتری از نظر اقتصادی باشیم.
متوسط بارشها در ایران حدود یک سوم تا یکچهارم متوسط بارندگی در جهان است. حتی در مناطقی از البرز و زاگرس که بارش سالانه بالای یکهزار میلیمتر دارند، نیز شاهد آثار منفی این خشکسالیها هستیم و هر منطقه به سهم خود در مضیقه است.
ایرنا- نقش افزایش گازهای گلخانهای در بروز و ظهور شرایطی که امروز در کل جهان با آن مواجهیم، انکارناپذیر است. در این زمینه دولتها چه وظیفه ای دارند و وضعیت کشورمان چگونه است؟
دکتر وظیفه - به طور کلی خشکسالیها در دنیا با توجه به تغییر اقلیم و گرمایش زمین همچنان روند صعودی دارد و با وجود اینکه کشورهای زیادی به سمت انرژیهای پاک حرکت کردهاند، اما همچنان سوزاندن سوختهای فسیلی روند صعودی دارد؛ بهطوری که در مقایسه با یک دهه پیش روزانه نفت بیشتری مصرف و در نتیجه گازهای گلخانهای مثل دی اکسید کربن، متان و ... تولید میشود.
اکنون به دلیل رشد جهانی جمعیت، شمار دام های دنیا نسبت به یکی دو دهه پیش افزایش یافته است، بنابراین میزان انتشار گاز متان که عمده منابع آن از دامداریهاست، بیشتر از گذشته شده که خود، یکی از عوامل گرمایش زمین و تغییر اقلیم است.
تغییر اقلیم تاکنون بر کشورهای در حال توسعه یا کشورهایی که در شمال آفریقا، غرب آسیا، آسیای مرکزی، بخشهای شمالی چین، جنوب غرب آمریکا و ... بیشترین تاثیر سوء را داشته و این مناطق را با کاهش بارش و افزایش دما مواجه کرده است.
افزایش دما هم خود اثر مستقیم بر کمبود آب دارد؛ به این معنی که افزایش دما سبب افزایش تبخیر شده و آن آبی را که توسط باران دریافت شده را بیشتر از دسترس خارج میکند.
ایران جزو ۱۰ کشور نخست منتشرکننده گازهای گلخانهای
متاسفانه ایران جزو کشورهای آلوده کننده هوای زمین است، هرچند با در زمینه انتشار گازهای گلخانهای با کشورهای بزرگی همچون آمریکا و چین فاصله داریم، اما در رتبه ششم یا هفتم جهان از این نظر جای داریم.
منابع تولید آلایندگی و گازهای گلخانه در کشور ما، بهطور عمده سوزاندن سوختهای فسیلی مثل نفت، گاز و گازوئیل و بخشی نیز دامداریها و دامپروریها و تولید گوشت است. در این زمینه، ما ابتدا باید سهم خودمان را ادا و در واقع سعی کنیم گازهای گلخانه کمتری متصاعد کنیم؛ این مهم جز با بهینهسازی صنایع و کاهش میزان مصرف انرژی رخ نخواهد داد.
همچنین شدت مصرف انرژی در ایران بسیار بالاست که یکی از مهمترین دلایل آن ارزان بودن نسبی سوخت است. این مساله سبب می شود که صنایع مصرف بهینه سوخت نداشته باشند و شاهدیم صنایع پرمصرف کشورمان بسیار بیش از آن چیزی که در دنیا متداول است، انرژی مصرف میکنند.
دکتر وظیفه - مهمترین کاری که در جهان توصیه شده، سازگاری با تغییر اقلیم است؛ به عبارتی، ما نمیتوانیم جلوی تغییر اقلیم را بگیریم و در واقع همه دنیا مسئول این مهم هستند؛ با این حال هر کشوری مجبور است خودش را با شرایط فعلی وفق دهد.
این بدان معناست که در تصمیمگیری ها برای توسعه صنعتی، کشاورزی، توسعه شهرها، ایجاد زیرساختها و ... باید همواره بحث تغییر اقلیم را در نظر بگیریم.
امروز باید در مناطقی از کشورمان که دچار شرایط تنش و بحران هستند، در ابتدا سعی کنیم بارگذاری بیشتر از آنچه که انجام شده نداشته باشیم.
دوم، به آن دسته از مناطق کشور که از تغییر اقلیم آسیب دیدهاند، رسیدگی کنیم. برای مثال گفته شده که سواحل جنوبی کشور مستعد تولید انرژیهای پاک و انرژی خورشیدی هستند و هم به دلیل نزدیکی به محیط دریا امکان شیرینسازی آب بدون انتقال آن وجود دارد.
بنابراین ساخت شهرها و سکونتگاههایی که بتواند سربار جمعیتی یا در واقع توسعه جمعیت آینده را به سواحل جنوب ببرد، باید در اولویت باشد. زیرا آنقدر جمعیت در سواحل شمال زیاد شده که تراکم بالایی پیدا کرده است.
خشکسالیها ادامه خواهد داشت/ لزوم سازگاری با تغییر اقلیم
ایرنا- پس شما معتقدید که باید فرایند توسعه در بخشهایی از کشور متوقف شود و آنطور که پیشتر رئیسجمهور هم اشاره داشتند، بهتدریج جمعیت و مباحث توسعه ای را به جنوب کشور و سواحل سوق دهیم؟
دکتر وظیفه - مهاجرت دادن افراد به صورت دستوری امکانپذیر نیست و باید پیش زمینهها و زیرساختهای این مهم از نظر شغل، کار و درآمدی نیز فراهم شود.
کارخانجات بزرگ و مهمی در فلات مرکزی ایران قرار دارند که باید توسعه این کارخانجات و شهرکها متوقف شود و چنانچه قرار است توسعهای انجام شود، به عرضها و سواحل جنوبی برده شود تا بهتدریج این بخش های مرکزی مستهلک شود.
به طور قطع این مساله زمان بر است، چراکه اشتغال زیادی در همین صنایع در سنوات گذشته ایجاد شده و افراد زیادی به این فعالیتها اشتغال دارند؛ لذا نمیتوان به یکباره فعالیتها را متوقف و تعطیل کرد و نیازمند یک برنامه ریزی زمان بندی شده است.
همچنین در گذشته بارگزاریهای اشتباه و بیش از اندازه فعالیتهای کشاورزی در فلات مرکزی کشور انجام شده است. زاینده رود مثال بسیار روشنی از این مساله است؛ در حالی که سد زاینده رود برای تامین آب نهایتا ۷۰ تا ۸۰ هزار هکتار از باغات و اراضی پاییندست بود، اما اکنون به بیش از ۵۰۰ هزار هکتار رسیده است.
متاسفانه با بی توجهی به مسائل اقلیمی، امروز شاهد ایجاد چنین وضعیتی هستیم که ماحصل دهها سال توسعه است و یک شبه هم اصلاح نمیشود.
امروز باید بتوانیم چنین فرصت هایی را در بخش های جنوبی کشور ایجاد کنیم تا در آینده قادر به سازگاری با شرایط باشیم. چرا که روز به روز زندگی در فلات مرکزی و کلانشهرهایی همچون مشهد، تهران و با چالشهای اساسی مواجه می شود.
وظیفه یادآور شد: موضوع تغییر اقلیم بهطور ویژه از سال ۲۰۰۲ به بعد خیلی مورد توجه جهانی قرار گرفت، اما ما مطالعات زیادی از گذشته داریم؛ بهطور مثال در دهه ۵۰ شرکتهای فرانسوی و دیگر شرکتهای خارجی به دولت وقت ایران توصیه میکردند که توسعه در مناطق مرکزی کشور را محدود کند.
متاسفانه در بعد از انقلاب به این برنامه ریزی ها بی توجهی شد و مسائلی همچون هشت سال جنگ تحمیلی، بمباران تاسیسات و ... سبب شد تا دولتمردان به این سمت سوق یابند که صنایع سنگینی مثل فولاد را در فلات مرکزی و در استان اصفهان پایهگذاری کنند، در حالی که این طرح از ابتدا برای هرمزگان طراحی شده بود.
چنین پروژههایی در کشور کم نیستند که میتوانستند در مناطق مستعد دیگری به لحاظ اقلیمی یا با استفاده از آب دریا جایگزین شوند. اما بی توجهی به آنها، ما را در وضعیت بغرنج کنونی گرفتار کرد.
ایرنا- امسال کارشناسان هشدار میدادند که تهران و برخی دیگر از کلانشهرها به روز صفر آبی خود نزدیک شدند. آیا چنین تجربهای در دیگر نقاط جهان هم داشتیم و چگونه مدیریت شد؟
وظیفه- آب های زیرزمینی را نباید بیش از حد برداشت کرد، بلکه باید در حد و اندازه ای باشد که با بارشهای سالانه قابل جبران باشد که به اصطلاح به آن حجم آب های تجدیدپذیر اطلاق میشود.
این در حالی است که ما خیلی بیشتر از آنچه که به اصطلاح تجدید می شود، از این آبها برداشت میکنیم و همین مساله و عدم توجه به پتانسیلهای اقلیمی سرزمینی برای جانمایی جمعیت، موجب فرونشست و تخریب سرزمینمان شده است.
روز صفر آبی اصطلاحاً به شرایطی گفته میشود که آن محیط واقعا آب کافی برای تامین نیازهای شرب، کشاورزی و صنعت جمعیتی که در آن ساکن هستند را نداشته باشد. در نتیجه افراد مجبور به کوچ و مهاجرتهای اقلیمی به سایر مناطق میشوند.
متاسفانه در سنوات گذشته این وضعیت در بخشی از کشورمان اتفاق افتاده است؛ بهطور مثال جمعیت زیادی از شمال سیستان و بلوچستان به عرصههای شمالی کشور مثل خراسان شمالی و گلستان کوچ کردهاند و در دو استان گیلان و مازندران، جمعیت از تهران، اصفهان، یزد، قم و ... ساکن شدهاند و اکنون شاهد تنوعی از قومیتهای کشورمان در این دو استان شمالی هستیم.
تجربه رسیدن به نقطه صفر آبی در شهرهای بزرگی از کشورهای مکزیک، آفریقای جنوبی و ... در گذشته، وجود دارد. با توجه به اینکه در کوتاهمدت کار زیادی نمیتوان انجام داد، بهعبارتی نه میتواند آب جدید خلق کرد و نه تغییر خاصی در سیستمها ایجاد کرد، وفق دادن جمعیت و آگاه سازی آنان را آغاز کردند. در نتیجه رفتار و خرد جمعی در اینجا به کمک میآید.
بهطور مثال در ژوهانسبورگ آفریقای جنوبی تابلوهایی با مضمون «۹۰ روز مانده به نقطه صفر آبی» نصب و به شهروندان اطلاعرسانی کردند. در ادامه با برگزاری و برپایی کمپینهای مختلف، همه اهالی شهر را به یاری طلبیدند و با این اقدامات توانستند تابآوری در برابر این مشکل را بیشتر کرده و حتی میانگین مصرف روزانه آب از سوی افراد را به کمتر از ۵۰ لیتر برسانند. عددی که اکنون در تهران روزانه ۱۳۰ لیتر است.
اگر نتوانیم مشارکت عمومی و همگانی را جلب کنیم و برنامهریزی نداشته باشیم، بهطور حتم به جیره بندی آب خواهیم رسید و سختی های بسیار زیادتری در پیش رویمان قرار خواهد گرفت و در این میان، تنها راهمان سازگاری است.
ایجاد شهرهای جدید ساحلی به عنوان یک رویکرد کلان اشاره میتوان در دستور کار قرار داد. با توجه به محدودیتهای مکانی در عرضهای شمالی کشور و در مقابل دستنخورده بودن بسیاری از مناطق سواحل جنوبی و دسترسی به دریا، میتوان با شیرینسازی و بدون پرداخت هزینه انتقال به تامین آب بپردازیم؛ مشروط به اینکه در سایر موارد از جمله موضوع درآمدهای افراد برنامه ریزی کرده باشیم.
به طور قطع سواحل جنوبی کشور مناسب کشاورزی نیست، اما میتوان در زمینه تجارت، توریسم و فعالیتهای شیلاتی در این مناطق برنامه ریزی کرد و امکانات را متناسب با این گونه فعالیت ها توسعه داد.
ایرنا- آقای دکتر، ارزیابی شما از روند خشکسالیها چیست؟ آیا خشکسالیها تداوم خواهد داشت؟
دکتر وظیفه - روند خشکسالی دهههای گذشته نشاندهنده تکرار زیاد خشکسالیها و طولانیتر شدن طول دوره خشکسالیهاست و این یعنی مساحت بیشتری از کشور تحت تاثیر شرایط خشکسالی قرار دارد؛ بنابراین ما در آینده با توجه به تغییر اقلیم انتظار داریم که همچنان با روند افزایشی خشکسالیها مواجه شویم.
چنین شرایطی به ما دیکته میکنه که از راههای بهتری نسبت به آنچه تاکنون تجربه کردیم، استفاده کرده یا پیدا کنیم.
بخشی از کاهش بارندگیها در کشورمان به دلیل تغییرات محیطی گسترده ای است که ایجاد شده است. به طور مثال ترکیه با ساخت سدهای بزرگ در جنوب، شرق و غرب این کشور، همچنین عدم رهاسازی آب سد دوستی از سوی افغانستان، به اضافه کم بارشیها و تغییرات اقلیمی که عوامل انسانساخت در مقیاس جهانی ایجاد کردهاند، تاثیری مخرب و آثاری ناخوشایند به دنبال خواهند داشت.
اما اگر نیازهایمان را مطابق داشتههایمان تعریف کنیم، با یک ضریب اطمینانی میتوان شرایط آینده را به گونهای رقم زد که کمتر آسیب ببینیم و حداقل آسیبهای خیلی جدی در بخشهای مختلف را شاهد نباشیم که البته منوط به سیاستگذاری های اصولی و درست است.
خشکسالیها ادامه خواهد داشت/ لزوم سازگاری با تغییر اقلیم
ایرنا- آقای دکتر، وضعیت کشاورزی و مصرف آب در این بخش را با توجه به تمرکز همیشگی بر مفاهیمی همچون امنیت غذایی در کشور، چقدر در بروز وضعیت آبی فعلی دخیل میدانید؟
دکتر وظیفه- بهترین امنیت غذایی این است که نیازهای غذایی کشور را از داخل تامین کنیم، اما شدنی نیست و با جمعیت فعلی، باید بخشی از نیازهای غذاییمان را از خارج از کشور وارد کنیم.
همچنین در خصوص محصولاتی که در داخل کشور کشت میشود، باید قدر آن را بدانیم و کشت محصولات کمارزش و پرآببر که در ایجاد امنیت غذایی سهم آنچنانی ندارند را محدود کنیم. در غیر این صورت اگر بخواهیم همانند گذشته رفتار کنیم، سفرههای آب زیرزمینی تخلیه خواهند شد که این مساله خود یک منبع عدم اطمینان برای آینده ما خواهد بود.
ایرنا- تغییرات اقلیمی کشورمان در دهههای گذشته چگونه بوده و چه تاثیراتی داشته است؟
دکتر وظیفه- بررسی تغییرات اقلیمی پنج دهه گذشته نشان میدهد بهطور متوسط هر ساله نزدیک به هشتدهم تا یک میلی متر از بارش کشورمان کم شده و از سوی دیگر در ۵۰ سال گذشته حدود ۲ درجه به دمای متوسط کشور اضافه شده است؛ این مساله به معنای افزایش ۱۵ تا ۲۰ درصدی تبخیر از منابع آبی، رطوبت خاک و دریاچهها است.
این افزایش دما به خصوص در فصل گرم سال قابل توجه است و از طرفی سبب میشود که میزان انباشت و ذخیره برفیمان کاهش یابد. همچنین این اثر سبب میشود که رودخانههای فصلی زودتر از موعد خشک شوند و آورد آب رودخانههای دائمی کاهش یابد.
تغییر اقلیم به ما نشان میدهد که چنین روندی همچنان ادامه خواهد داشت و نه تنها از شدت آن در مناطق مختلف جهان کم نشده، بلکه با شدت بیشتری نسبت به گذشته تداوم خواهد داشت.
اگر بخواهیم نسبت به این مسائل بی تفاوت باشیم، بهطور قطع در آینده با مضیقههای بیشتری مواجه خواهیم شد. در این شرایط تنها کاری که میتوان انجام داد، افزایش برداشت از آبهای زیرزمینی است. امروز متاسفانه به جایی رسیدهایم که در بسیاری از استان های کشور آب را از چند صد متری زمین استخراج میکنند و این آینده را بسیار نامطلوب و نگران کننده میکند.
ایرنا- آقای دکتر، در این شرایط وظیفه دولت و مردم چیست؟
دکتر وظیفه- تغییر رویکرد در این شرایط ضرورت دارد، بهویژه اینکه بتوانیم در کشور هرچه بیشتر از مواهب انرژی خدادادی خورشیدی و سایر اقسام انرژیهای تجدیدپذیر بهرهمند شویم؛ چرا که امروز آب زیادی در کشور مصروف تهیه برق میشود.
صنایع زیادی وجود دارد که با بهبود چرخه تولیدشان به خصوص از منظر مصرف آب و انرژی، میتوانند موجب تغییر در جهت بهبود وضعیت فعلی شوند. بهعلاوه در سیاستهای کلان هم باید سیاست توسعهمان تغییرات اقلیمی و کاهش منابع بهخصوص آب و انرژی باشد و تصمیم های بی حساب و کتاب مشابه آنچه در گذشته صورت گرفته باید کنار گذاشته شود.
بخش اصلی مصرف در حوزههای مختلف دست مردم است و باید بتوانیم این وضعیت را به زبان فنی و علمی و نه به زبان سیاسی برای مردم شرح دهیم، چرا که اثرگذاری بیشتر و باورپذیری زیادتری را به دنبال خواهد داشت تا بتوانیم آینده مان را به شکل بهتری توسعه دهیم.
هماکنون میلیون ها انسان در شرق آفریقا با قحطی مواد غذایی مواجه هستند، در حالی که بهطور قطع این سرزمین از ابتدا اینگونه نبوده است، اما به دلیل بی توجهی ها و عدم توسعه یافتگی مناسب به چنین وضعیتی دچار شده است.
روند تغییرات نشان میدهد که زمین روز به روز در حال گرمتر شدن است، گرمایش زمین الگوهای جوی را بیشتر تحت تاثیر قرار میدهد و بر مناطق کم بارش جهان بیشترین اثر تخریبی را به دنبال خواهد داشت.
با این رویکرد کلی تغییر اقلیم، ما نباید انتظار بارشهای خیلی خوبی برای سالهای آینده داشته باشیم، هرچند نوسان بارش سالانه خواهیم داشت و حتی ممکن است سال بعد ترسالی اتفاق بیفتد، اما درصد غالب سالهای ما خشک خواهد بود و متاسفانه یک پدیده زودگذر هم نیست. باید به این نکات توجه داشت تا بتوانیم آیندهمان را با ایجاد سازگاری پایدارتر کرده و تاب آوری مان را افزایش دهیم تا از خشکسالی آسیب کمتری ببینیم.
