"مصونیت غذایی" وابسته به وجود زنجیره‌ای از زیرساختها، شرایط و امکانات است که بدون شک دستیابی بدان از مسیر پژوهش، نوآوری و دانش، به عنوان مثلثی طلایی برای تضمین امنیت غذایی، می‌گذرد و البته فرهنگ مصرف در جامعه نیز در رده‌ بعدی اهمیت قرار دارد.

به گزارش ایرنا، بنابر تعریف سازمان ملل در سال ۱۹۸۶، امنیت غذایی، دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات برای داشتن یک جسم سالم تعریف شده است که طبق این تعریف، وجود غذا، دسترسی به آن و پایداری در دریافت غذا، سه رکن اصلی است مصونیت غذایی است.

افزایش روزافزون جمعیت و نیاز مبرم به فرآورده‌های کشاورزی، می‌طلبد که نیاز غذایی این جمعیت از زمین و بخش کشاورزی به صورت چندبرابری تامین شود و با توجه به بحران غذایی موجود در دنیا، بخش کشاورزی از اهمیتی به مراتب بالاتر نسبت به گذشته برخوردار شده است.

بخش کشاورزی، به ‌عنوان تامین‌کننده امنیت غذایی جایگاه مهمی دارد و بنا بر تاکید صاحبنظران و کارشناسان اقتصادی، این بخش در حرکت چرخ‌های اقتصادی کشور نقش اساسی ایفا می‌کند. علاوه بر آن بخش کشاورزی به عنوان برقرارکننده‌ تعادل اقتصادی و اجتماعی، دارای حساسیت و نقش‌آفرینی بسیاری است چنانکه حفظ و توسعه کشاورزی می‌تواند در ایجاد اشتغال و جلوگیری از مهاجرت، نقشی بی‌بدیل ایفا کند.

اکنون ایران از نظر اقتصاد کشاورزی، کشوری مهم در منطقه محسوب می‌شود و با توجه به این اصل مهم که کشورهایی در آینده می‎‌توانند رشد و توسعه داشته‌ و در ‌رقابت با دیگران به موفقیت دست پیدا کنند که سه ویژگی دسترسی به انرژی، توجه به نیروی انسانی و تامین مواد غذایی (امنیت غذایی) را دارا باشند و می‌توان گفت ایران از این حیث کشوری دارای ظرفیت فراوان برای توسعه است.

۲۷ درصد جمعیت ایران در ‌روستاها زندگی می‌کنند لذا حدود یک سوم جمعیت کشور در ‌بخش کشاورزی فعالیت دارند، پس باید به ساختار بخش کشاورزی، توجه خاص و ویژه‌ای شود که خوشبختانه در پی وقوع انقلاب اسلامی، توجه به این بخش به مراتب بیش از گذشته شده است.

صاحبنظران عرصه کشاورزی بر این اعتقادند که با تغییر الگوی کشت و تولید محصولات کم آب طلب و دارای درآمد بیشتر، به کارگیری دانش نوین و راهبردهای موثر از طریق شرکت‌های دانش بنیان که امسال بنا به تاکید رهبر انقلاب در اولویت نخست قرار گرفته است، می‌توان از چالش بزرگ بحران غذا خارج و آینده‌ای بهتر برای بخش کشاورزی متصور شد. این حرکت راهبردی علاوه بر تحقق امنیت غذایی، نقش ویژه‌ای در خلق ثروت، اشتغال‌زایی، افزایش بهره‌وری، ارتقای درآمد و رشد اقتصادی مناطق مختلف کشور خواهد داشت. 

در این میان بخش کشاورزی خراسان رضوی ۲۸ درصد اشتغال و ۳۰ درصد صادرات غیرنفتی استان را به خود اختصاص داده و درآمد سالانه بخش کشاورزی خراسان رضوی بیش از ۱۴۰ هزار میلیارد ریال است.

این بخش خراسان رضوی با سهم ۴۰ درصدی از کل ارزش تولید ناخالص این استان، به عنوان یکی از پایه‌های اقتصادی و حیاتی خطه خراسان رضوی محسوب می‌شود که هر سال در بخش‌های زراعی، دامی و باغی نه تنها رشد و افزایش بهره‌وری را تجربه می‌کند بلکه سهمی بسیار در تامین و تولید محصولات مورد نیاز سایر استانها دارد.

وجود موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی در مشهد به عنوان محور اصلی و ملی پژوهشی در حوزه علوم و صنایع غذایی به تنهایی مسوولیت سنگینی را برای نقش‌آفرینی در حوزه غذا، صنایع غذایی، امنیت غذایی و البته شناسایی نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت غذای ایرانیان بر دوش این استان می‌گذارد.

هدررفت سالانه غذای ۲۰ میلیون نفر در کشور

طبق آمارهای رسمی به طور متوسط در ایران ۳۵ درصد از محصولات کشاورزی در بخشهای مختلف زنجیره تأمین ضایع می‌شود، که این مقدار غذای ۱۵ تا ۲۰ میلیون نفر از جمعیت کشور در طی یکسال تشکیل می‌دهد.

رییس موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی گفت: بررسی ارزش ضایعات محصولات غذایی و کشاورزی در قیاس با درآمدهای نفتی کشور نشان از اهمیت بسیار زیاد این موضوع دارد که ضروری است در اولویت دستگاه‌های اجرایی متولی قرار گیرد.

قدیر رجب‌زاده ادامه داد: از سوی دیگر بر اساس آمارها بیش از ۸۰ درصد از منابع آبی کشور سهم بخش کشاورزی است بنابراین با توجه به اینکه حدود ۳۵ درصد محصولات در مراحل مختلف به ضایعات تبدیل می‌شود، حدود ۳۰ درصد هدررفت آب مجازی در کشور از طریق ضایعات صورت می‌پذیرد.

وی اظهار کرد: سهم آب شرب از کل آب مصرفی کشور حدود ۷ درصد است بنابراین اگر به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که یک چهارم از ضایعات مواد غذایی در بخش های مختلف کاسته شود، در این صورت معادل کل مصرف آب شرب کشور در مصرف منابع آبی صرفه جویی رخ می‌دهد.

وی با تاکید بر اینکه کاهش ضایعات و دورریز مواد غذایی در جامعه باید از چند بعد مورد توجه قرار گیرد، افزود: متاسفانه سطح فناوری مورد استفاده در بخش قابل توجهی از صنایع غذایی و کشاورزی ما بسیار پایین است و  فرایندهای موجود در این رابطه سنتی است.

ضرورت بهره‌گیری از فناوری های نوین برای مدیریت ضایعات

این مسوول ادامه داد: بنابراین در وهله نخست ارتقای بهره‌وری در بخش کشاورزی و صنایع غذایی از اقدامات مهمی است که باید از طریق ایجاد فناوری های جدید و روزآمد، ایجاد زمینه انتقال و بومی‌سازی فناوری های خارجی و وارداتی و در نهایت توسعه اتوماسیون صنعتی در بخش کشاورزی و صنایع غذایی محقق شود.

وی اظهار کرد: اقدام مهم دیگر در این زمینه طراحی فرمولاسیون‌ها و روش‌های جدیدی برای بازگراندن ضایعات صنایع غذایی و کشاورزی به فرایند تولید است.

رجب زاده افزود: ویژگی محصولاتی که بر این اساس ایجاد می‌شود در این است که بهای تمام شده آنها پایین و ارزش افزوده این محصولات بالا خواهد بود؛ از سوی دیگر این دسته از خطوط تولیدی وابستگی کمتری به مواد اولیه وارداتی داشته و در مقابل تلاطم‌های اقتصادی پایدارتر خواهند بود.

رییس موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی گفت: در بعد سوم نیز بحث دورریز مواد غذایی در سطح خانوار و خرده فروشی مطرح است که باید اقداماتی مانند به کارگیری روش‌های افزایش ماندگاری مواد غذایی و ارتقای کیفیت مواد غذایی در دستور کار قرار گیرد.

وی تاکید کرد: تمرکز بر بحث‌های فرهنگی در جامعه و آموزش به مردم از طریق رسانه‌ها در کاهش دورریز مواد غذایی بسیار مهم و در شرایط کنونی ضروری است.

تولید ۷.۵ میلیون تن محصولات کشاورزی در خراسان رضوی

خراسان رضوی با گستره ۱۱۸ هزار و ۸۵۱ کیلومتر مربع، معادل هفت درصد کل مساحت کشور، دارای ۳۳ شهرستان، ۸۱ شهر، ۷۹ بخش، ۱۷۵ دهستان و سه هزار و ۲۸۱ روستاست.

بیش از ۳۳۸ هزار بهره بردار در بخش کشاورزی خراسان رضوی فعالیت دارند و حجم تولید سالانه انواع محصولات باغی، زراعی و دامی این استان هشت میلیون تن است. همچنین ۲ میلیون و ۱۳۸ هزار هکتار عرصه مستعد کشاورزی در خراسان رضوی وجود دارد.

سالانه یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار زمین در این استان زیر کشت ۸۳ نوع محصول می رود که ۹۰۰ هزار هکتار از این سطح مربوط به زراعت و ۳۰۰ هزار هکتار باغ است.

اکنون بخش کشاورزی خراسان رضوی، تنها منبع تامین معیشت افزون بر نیمی از جمعیت یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفری روستایی این استان است که در اقلیمی خشک و نیمه‌خشک، در جریان تجربه جدی بحرانهایی چون خشکسالی، تغییرات اقلیمی و تبعات گسترده ناشی از آن و دیگر چالش ها همچون تورم و گرانی، در تلاش برای تامین امنیت غذایی با تولید در بخش های مختلف کشاورزی هستند.

به گزارش ایرنا رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در این زمینه گفت: در سال زراعی جاری، این استان بیش از ۹۹۳ هزار هکتار زمین را زیر کشت برده است که ۶.۵ درصد از کشتزارهای کشور را تشکیل می دهد.

محمدرضا اورانی افزود: این استان بعد از استان های خوزستان، فارس و کرمانشاه، جایگاه چهارم را در بین استانهای کشور از نظر کشاورزی به خود اختصاص داده است.

وی با بیان اینکه ۷۳ درصد سطح زیر کشت استان به کشت آبی تعلق دارد که معادل ۸ درصد کشتزارهای آبی کشور است، گفت: بیشترین محصولات آبی استان در گروه محصولات زراعی قرار دارد.

وی ادامه داد:تولید قریب به ۷.۵ میلیون تن محصولات کشاورزی و دامی در استان خراسان رضوی، بیش از ۴۶۹ هزار و ۴۳۵ میلیارد ریال ارزش ناخالص اقتصادی برای استان به ارمغان آورده و جایگاه تعیین کننده‌ای در اقتصاد ملی و استان داشته است.

اورانی گفت: با بررسی ارزش ناخالص تولید در استان، شهرستان‌های مشهد و نیشابور به ترتیب بیشترین ارزش ناخالص تولید از فرآورده های دامی و شهرستان مه‌ولات بیشترین ارزش ناخالص تولید از محصولات باغی را در خراسان رضوی دارند.

وی با بیان اینکه ۱۰ درصد جمعیت دامی کشور به تعداد ۱۵ میلیون راس متعلق به خراسان رضوی است و سالانه به طور متوسط ۷۶ هزار تن گوشت قرمز، ۱۵۳ هزار تن گوشت سفید و ۱۴۰ هزار تن تخم‌مرغ در خراسان رضوی تولید می‌شود، افزود:  هم اینک هزار و ۴۰۰ واحد تولیدکننده مرغ گوشتی با ظرفیت تولید هر دوره ۲۶ میلیون قطعه در این استان فعالیت دارند.

رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با اشاره به جایگاه این استان در تولید بخش دامی، باغی و زراعی گفت: هم اکنون میزان تولید در بخش دام و طیور استان مازاد بر نیاز و روند تولید عادی در حال انجام است.

اورانی با بیان اینکه هم اکنون در بخش گوشت قرمز، تخم مرغ و شیر دارای مازاد تولید نسبت به مصرف داخل استان هستیم، ادامه داد: طبق پیش بینی و برآورد انجام شده تا آخر امسال ۲۱ هزار تن گوشت قرمز و ۳۰۰ هزار تن شیر در استان خراسان رضوی تولید می شود.

رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: طبق برنامه‌ریزی انجام شده، ماهانه ۹ میلیون قطعه جوجه‌ریزی در استان انجام می‌شود و به این ترتیب پیش بینی شده تا پایان امسال حدود ۲۵ تا ۲۷ میلیون جوجه ریزی در استان انجام شود که انتظار می رود به طور میانگین روزانه ۵۰۰ تن گوشت مرغ در خراسان رضوی تولید شود.

وی گفت همچنین در حال حاضر روزانه ۳۶۰ تن تخم مرغ در استان تولید می شود که در این بخش هم مانند گوشت قرمز و شیر، تولید ما مازاد بر نیاز است.

اورانی افزود: در تولید فرآورده های دامی نیز این استان با سهم ۱۰ درصدی از کل تولیدات کشور نسبت به سایر بخش‌ها سهم بیشتری در کل تولیدات را داراست.

تاثیر انکارناپذیر پژوهش و نوآوری در رشد شاخص‌های امنیت غذایی

رییس موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی در این زمینه گفت: بررسی تطبیقی عملکرد بخش کشاورزی و صنایع غذایی نسبت به کشورهای پیشرو و یا کشورهای مشابه نشان می‌دهد بهره‌وری این بخش در کشور ما پایین است که دلیل اصلی این موضوع سنتی بودن فرایندهای تولید ‌است.

وی افزود: بنابراین حل این مساله جز از طریق توسعه دانش و فناوری امکانپذیر نیست و به جرأت می توان گفت بار اصلی این امر بر عهده مراکز آموزشی، پژوهشی و نخبگان و فناوران و فعالان در شرکت‌های دانش بنیان است.

رجب‌زاده اظهار کرد: به طور کلی برای ارتقای امنیت غذایی در کشور به شدت نیازمند توسعه پژوهش‌ها و فناوری در حوزه های متعدد هستیم که این موضوع باید مورد توجه بیش از پیش پژوهشگران و فناوران قرار گیرد.

وی از جمله حوزه‌های نیازمند تحقیق و نوآوری را روش­ها و فناوری های زیستی و اصلاح ژنتیکی گونه‌های گیاهی و جانوری، فناوری‌های مرتبط با برداشت، فرآوری، انبارداری و حمل و نقل برای کاهش تلفات مواد غذایی و توسعه روش‌های بسته بندی مواد غذایی با رویکرد افزایش ماندگاری و کاهش تلفات و طراحی فرمولاسیون‌های جدید مواد غذایی با رویکرد استفاده بهینه از منابع موجود و ظرفیت‌های بالقوه کشور دانست.

وی ادامه داد: تمرکز بر منابع بومی در تولید مواد غذایی و جلوگیری از خام فروشی آن، توسعه روش‌ها و زیرساخت های مناسب برای کنترل کیفیت مواد غذایی، شناسایی آلاینده های غذایی و به کارگیری فناوری های جدید و بومی، شیوه‌­های تولید پایدار غذا و غیره از دیگر موارد قابل ذکر است.

ضرورت غنی‌سازی برخی اقلام غذایی به ریزمغذی‌ها

رییس موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی در این رابطه با اشاره به رسالت‌ها و ماموریت‌های این مرکز پژوهشی گفت: بررسیها نشان می‌دهد که حرکت کشور در ایجاد خودکفایی در تولید محصولات اساسی کشاورزی در برخی کالاهای اساسی روند نسبتا قابل قبولی دارد.

رجب‌زاده افزود: البته میزان خودکفایی در تولید ذرت، روغن نباتی و کنجاله بسیار پایین است؛ نکته قابل توجه در این زمینه این است که وضعیت خودکفایی در تولید گوشت قرمز و سفید در سنوات گذشته قابل قبول بوده، اما خودکفایی بسیار پایین در خوراک دام و طیور و کنجاله نگران کننده است.

وی با بیان اینکه از سوی دیگر توانایی خرید مواد غذایی کافی و مناسب از سوی خانوار مطرح است، گفت: بر اساس اطلاعات و آمار مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۹، به طور متوسط ۲۶ درصد از هزینه‌های خانوار شهری و ۴۰ درصد از هزینه‌های خانوار روستایی صرف تأمین مواد غذایی می شود.

وی اظهار کرد: این رقم در مناطق شهری نسبتا قابل قبول است اما در مناطق روستایی مناسب نیست و نکته قابل توجه در این رابطه آن است که در کشورهای توسعه یافته این نسبت در محدوده ۹ تا ۱۴ درصد است که در سال‌های اخیر این نسبت رو به افزایش است.

رییس موسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی گفت: از جمله نکات ضروری که باید در این رابطه مورد توجه قرار گیرد و نگرانی‌هایی را در زمینه توان خانوار در تأمین مواد غذایی ایجاد می‌کند این است که بر اساس اعلام مرکز آمار ایران، شاخص قیمت مصرف کننده برای مواد خوراکی و آشامیدنی در خرداد ۱۴۰۱ نسبت به خرداد ۱۴۰۰ رشدی ۸۲.۶ درصدی نشان می‌دهد در حالی که رشد متوسط درآمد خانوار با این رقم فاصله قابل ملاحظه‌ای دارد.

رجب زاده اظهار داشت: این موضوعات نشان می‌دهند از جمله اولویت‌های دولت برای ارتقای سطح امنیت غذایی در کشور باید بهبود اقتصاد خانوار باشد و این امر باید تا رسیدن به شرایط قابل قبول همچنان در دستور کار دولت قرار داشته باشد.

این مسوول با اشاره به نقش ریزمغذی‌ها و نیازهای بدن به این موارد گفت: در این رابطه بررسی وضعیت ریز مغذی‌های موجود در سبد غذایی کنونی خانوار بر اساس آمارهای وزارت بهداشت و مقایسه آن با وضعیت مطلوب نشان می‌دهد در برخی از ریزمغذی‌ها دهک های پایین شرایط قابل قبولی ندارند.

وی افزود: در خصوص برخی ریزمغذی‌ها نیز تقریبا همه دهک‌ها با کمبود مواجه هستند که این موضوع بیانگر این است که اصلاح در سبد غذایی خانوار از یک سو و همچنین سیاست غنی‌سازی برخی اقلام غذایی به بعضی از ریزمغذی‌ها ضروری است و باید تمرکز ویژه‌ای روی آنها صورت گیرد.