گمانه زنی ها در مورد سیاست خارجی دولت سیزدهم
سیزدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزار و ابراهیم رییسی به عنوان هشتمین رییس جمهور ایران پس از انقلاب اسلامی برگزیده شد.تا قبل از شروع به کار رسمی دولت جدید، ناظران داخلی و خارجی در حال گمانه زنی شکل و شمایل سیاست خارجی جدید هستند.
بنابراین پی بردن به چگونگی سیاست خارجی ایران در دولت رییسی حائز اهمیت بررسی است.
تجربه تغییرات در سیاست خارجی کشور پس از انتخابات ریاست جمهوری به ویژه در سال های ۱۳۶۸ ، ۱۳۸۴ و ۱۳۹۲ باعث شده تا این گزاره تقویت شود که با به قدرت رسیدن نامزد اصولگرایان شاهد تغییر سیاست خارجی نسبت به دولت های یازدهم و دوازدهم خواهیم بود. برای درک سیاست خارجی دولت و رییس جمهور جدید باید سه موضوع مورد توجه قرار گیرد:
اول)مبنای قانونی
مطابق اصل ۵۷ قانون اساسی قوای حاکم در جمهوری اسلامی ایران از جمله قوه مجریه زیر نظر ولایت مطلقه امر و امامت امت اعمال می گردند. مطابق اصل ۱۱۰ قانون اساسی تعیین سیاست های کلی نظام پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام و نیز نظارت بر حسن اجرای این سیاست ها از وظایف و اختیارات رهبری است. و مطابق اصل ۱۷۶ شورای عالی امنیت ملی تعیین سیاستهای دفاعی - امنیتی کشور در محدوده سیاستهای کلی تعیین شده از طرف مقام رهبری، هماهنگ نمودن فعالیت های سیاسی، اطلاعاتی، اجتماعی، فرهنگی و
اقتصادی در ارتباط با تدابیر کلی دفاعی - امنیتی و بهره گیری از امکانات مادی و معنوی کشور برای مقابله با تهدیدهای داخلی و خارجی را بر عهده دارد. مصوبات شورای عالی امنیت ملی پس از تایید رهبری قابل اجراست.
با بررسی مبانی قانونی مشخص می شود صرف تغییر دولت و رییس قوه مجریه و وزیر امور خارجه الزاما باعث تغییر سیاست خارجی کشور نخواهد شد. این موضوع چند ماه پیش نیز پس از افشای فایل صوتی وزیر امور خارجه کاملا مطرح و تایید شد. در واقع عنوان شد که تصمیم گیری در خصوص سیاست خارجی در نهادهای بالادستی نظام انجام می شود.
دوم) دیدگاه های مطرح شده در ایام انتخابات
از جمله مواردی که می تواند در ترسیم سیاست خارجی دولت سیزدهم کمک نماید مواضع مطرح شده درباره سیاست خارجی در دوران انتخابات ریاست جمهوری است. در این خصوص می توان عنوان کرد که به دلیل موارد اشاره شده در بند اول، نامزدها و از جمله رییسی کمترین ورود را به موضوعات سیاست خارجی داشتند و بیشتر سعی کردند تا مباحث کلان را مطرح و نهایتا درخصوص نحوه اجرای سیاست خارجی نکاتی را مطرح و یا نقد کنند.
حجت الاسلام و المسلمین سید ابراهیم رئیسی روز ۲۵ اردیبهشت در وزارت کشور و در هنگام ثبت نام تنها یک جمله درباره سیاست خارجی دولت خود توضیح داد:"سیاست خارجی نظام تعامل با همه کشورها به ویژه همسایگان است. با کسانی که قصد دشمنی نداشته باشند، تعامل خواهیم داشت آن هم به شکل دوستانه، عزتمندانه و مقتدرانه".
وی در مناظره های انتخاباتی نیز تصریح کرد :" به برجام به عنوان قراردادی که با ۹ بند به تایید رهبری رسیده، حتما به عنوان یک قرارداد و تعهدی که دولت‌ها باید به آن پایبند باشند، پایبندیم. او در ادامه برخلاف برخی از نامزدها که صراحتا با پیوستن به گروه ویژه اقدام مالی (اف ای تی اف)مخالفت می‌کردند، موضع متفاوتی اتخاذ کرد و گفت: ما دائرمدار منافع ملت هستیم. اگر منافع ملت نه تنها در این قرارداد که در هر قراردادی تامین شود، حتما نظر ما نسبت به آن مثبت است. اگر هم منافع تامین نشود، حتما نگاه ما منفی است."
پس از پیروزی در انتخابات نیز رییسی در نخستین نشست مطبوعاتی خود و در پاسخ به سئوالات خبرنگاران داخلی و خارجی در خصوص مسایل سیاست خارجی مواردی را مطرح کرد. مهمترین موارد این گفتگو عبارت بودند از اینکه:" سیاست خارجی دولت ما از برجام شروع نمی‌شود، به برجام هم محدود نخواهد شد. با همه دنیا و همه کشورهای دنیا به عنوان یک اصل، تعاملی گسترده و متوازن را در سیاست خارجی دنبال خواهیم کرد، و در مذاکرات، هر مذاکره‌ای که منافع ملی در آن تضمین شود، این مذاکره حتما مورد حمایت خواهد بود. وضعیت اقتصادی و شرایط مردم را به این مذاکرات گره نخواهیم زد و اجازه نخواهیم داد به نحوی مذاکره برای مذاکره باشد، اجازه نخواهیم داد مذاکرات فرسایشی شکل بگیرد. بلکه هر نشستی باید همراه با نتیجه باشد. آمریکا موظف است تمامی تحریم‌های ظالمانه نسبت به ملت ایران را رفع کند. رفع تحریم‌ها و راستی آزمایی محور بحث سیاست خارجی ما خواهد بود. مسائل منطقه‌ای یا مسائل موشکی قابل مذاکره نیست."
تاکید بر ادامه روابط خوب با چین و اجرایی کردن طرح جامع (برنامه جامع همکاری ایران و چین)، حمایت از مردم مظلوم فلسطین، توقف درگیری ها در یمن و اداره یمن به دست مردم آن کشور، روابط با همه کشورهای دنیا و تعامل با همه به ویژه روابط با کشورهای همسایه، و تاکید بر علاقمندی به روابط و گفتگو با عربستان نیز در سخنان رییسی مطرح شد.
بر مبنای موارد مطرح شده از رییس جمهور آینده به نظر نمی رسد تغییر زیادی در سیاست خارجی دولت سیزدهم را شاهد باشیم.
سوم)شرایط فعلی کشور
و بالاخره نکته مهم دیگری که باید برای ترسیم سیاست خارجی دولت سیزدهم بدان توجه کرد وضعیت و شرایط فعلی کشور است. سه سال از خروج آمریکا از برجام می گذرد و بر اثر سیاست فشار حداکثری شرایط نامناسبی در کشور حاکم شده است. تحریم، ممنوعیت صادرات و واردات، قطع ارتباط مالی با دنیا و عدم امکان واردات درآمدهای حاصله ارزی شرایط حادی را به وجود آورده است. در چنین شرایطی عملا امکان پیگیری سیاست خارجی متفاوت از آنچه در طول ۸ سال گذشته در کشور حاکم بوده است وجود ندارد. به سخن دیگر سیاست خارجی فارغ از جهت گیری های شخصی و حزبی باید به گونه ای طراحی و اجرا شود تا ضمن حل مشکلات فعلی کشور، حداقل تنش های منطقه ای و بین المللی را برای ایران به دنبال داشته باشد. در غیر این صورت شرایط اقتصادی از وضعیت فعلی هم وخیم تر شده و می تواند کشور و نظام را با چالش های اساسی
رو به رو سازد.
بنابراین در مجموع می توان گفت سیاست خارجی کشور در شرایط عقلایی و فارغ از نتیجه انتخابات، ناچار است مشکلات خود با جهان خارج را حل و فصل نماید تا بتواند با افزایش صادرات و وارد کردن درآمدهای حاصله وضعیت اقتصادی کشور را سر و سامان دهد. در چنین شرایطی عملا امکان تدوین و اجرای سیاست های رادیکالی و غیر تعاملی وجود ندارد.
دکتر اردشیر سنایی استاد دانشگاه
