در حالی تیم بایدن انتظار برداشتن نخستین گام برجامی را از سوی ایران دارند که تهران در سه سال اخیر، تنها سنگردار برجام بوده‌است؛ توافقی که آمریکا به عنوان یکی از پایه‌های اصلی به آن پشت کرد و تروئیکای اروپا نیز از برداشتن کوتاه ‌ترین گام در مسیر اجرای آن عاجز ماندند.

هر چند انتظار می رفت که با ورود «جو بایدن» به کاخ سفید به تدریج شاهد برداشتن گام هایی از سوی تیم جدید برای نجات برجام باشیم اما تا امروز این انتظار برآورده نشده است. در حالی که پایبندی چند ساله ایران به توافق باوجود بی مهری طرف مقابل بر کسی پوشیده نیست.

چند روز پیش حجت‌الاسلام والمسلمین «حسن روحانی» در جلسه هیات دولت تاکید کرد: ما محکم در برجام هستیم، ممکن است تعهدات خود را بنا به دلایلی کاهش داشته باشیم ولی اصل برجام را قبول داریم و از برجام حفاظت می‌کنیم. ما بودیم که آن را حفظ کردیم. اگر ما صبر و تحمل در سه سال جنگ اقتصادی نمی‌کردیم، برجامی باقی نمی‌ماند.

اشاره روحانی به سه سال «تروریسم اقتصادی» و «جنگ اقتصادی» است که به تاریخ ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۹۷ برمی گردد. در این تاریخ ترامپ به رغم مخالفت های بین المللی به توافق پشت کرد و کارزار فشار حداکثری علیه ایران به راه انداخت. ایران حتی تا یکسال پس از خروج آمریکا از برجام و فشار تحریم علیه تهران نیز به طور کامل به توافق هسته ای پایبند ماند.

متوازن سازی تعهدات در چارچوب برجام

ایران از آن تاریخ تا یکسالگی خروج آمریکا یعنی  ۱۸ اردیبهشت سال ۱۳۹۸ به این امید به توافق هسته ای همچنان پایبند ماند که اروپایی ها خلا نبود آمریکا را پر و حتی کارشکنی های این کشور را خنثی کنند؛ انتظاری که برآورده نشد و تهران بر پایه مصوبه شورای عالی امنیت ملی در نخستین سالروز خروج آمریکا از توافق، گام هایی را برای متوازن سازی تعهدات برداشت.

این گام های کاهنده که شمار آنها به پنج رسید، عبارت بودند از: گام اول (۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸)، عدم رعایت محدودیت های مربوط به نگهداری ذخایر اورانیوم غنی شده و ذخایر آب سنگین؛ گام دوم (۱۶ تیرماه ۱۳۹۸)، عدم رعایت محدودیت های مربوط به سطح غنی سازی اورانیوم و اقدامات مربوط به مدرن سازی رآکتور آب سنگین اراک؛ گام سوم (۱۵ شهریور ۱۳۹۸)، عدم رعایت محدودیت های مربوط به تحقیق و توسعه؛ گام چهارم (۱۵ آبان ۱۳۹۸)، بازگشت ماهیت فردو به مرکز غنی سازی و آغاز گازدهی به سانتریفیوژ ها در این مرکز و در نهایت گام پنجم (۱۵ دی ۱۳۹۸)، عدم رعایت محدودیت در تعداد سانتریفیوژها. البته همه این گام ها در صورت اجرای تعهدات از سوی طرف مقابل، قابل بازگشت هستند.

از آن جهت رییس جمهوری تاکید دارد «ممکن است تعهدات خود را بنا به دلایلی کاهش داشته باشیم ولی اصل برجام را قبول داریم» که حتی مصوبه شورای عالی امنیت ملی نیز در ذیل بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام و با استناد به آنها به تصویب رسید.

بر پایه بند ۲۶ برجام، در صورت عدم پایبندی طرف مقابل به تعهدات، ایران حق دارد اجرای تعهدات خود را به شکل کلی یا جزیی متوقف کند. بر اساس بند ۳۶ نیز اگر موضوع اختلافی با طی مراحل این بند فیصله نیافت، شاکی می‌تواند این امر را به‌عنوان مبنای توقف کلی یا جزیی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده یا به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ کند که معتقد است موضوع مصداق «عدم پایبندی اساسی» به شمار می‌آید.

در همین ارتباط سه هفته پیش، «محمدجواد ظریف» وزیر امور خارجه کشورمان در پاسخ به بیانیه انتقادی سه کشور اروپایی در توییتی نوشت: ‌آیا بند ۳۶ برجام را خوانده‌اید؟  آیا سه شریک اروپایی بند ۳۶ برجام و نامه‌های متعدد ایران بر این اساس را خوانده‌اند؟  طبق کدام منطق ایران موظف به متوقف کردن آن دسته از اقدامات اصلاحی است که یک سال تمام بعد از خروج آمریکا از برجام که همچنان به نقض توافق ادامه می‌دهد اتحاذ کرده‌ است؟  سه کشور اروپایی برای انجام وظایف خود چه کاری انجام داده‌اند؟

برنامه های ناموفق ترامپ برای خارج ساختن ایران از برجام

رییس جمهوری قبلی آمریکا تلاش زیادی را برای نابودی برجام به کار بست اما ناکامی وی بسترساز خروج یکطرفه خود آنها از توافق هسته ای شد. او با بازگرداندن تحریم ها، افزایش فشار سیاسی بر ایران در شورای امنیت و نیز متشنج کردن جو منطقه خاورمیانه و خلیج فارس در پی آن بود تا تهران را به اقدامی مشابه سوق دهد تا از توافق خارج شود.

با همه توطئه های تیم ترامپ، ایران تا یکسالگی خروج آمریکا همانند قبل به مفاد آن پایبند ماند. پاینبدی کامل ایران به برجام را می توان در ۱۷ گزارش سریالی «یوکیا آمانو» مدیرکل فقید آژانس بین المللی انرژی اتمی دید. ضمن اینکه ایران در بین کشورهای جهان، در رتبه‌های نخست همکاری با آژانس جای دارد و بنا بر ‌گزارش سازمان انرژی اتمی کشورمان، ۸۸ درصد بازرسی‌های کل آژانس در سال ۲۰۱۹ مختص ایران بوده و این کشور بیش از یک‌پنجم فعالیت آژانس را به خود اختصاص داده‌است.

حتی در دولت بایدن نیز باوجود بی مهری دموکرات ها به برجام تا کنون ایران در چارچوب توافق هسته ای قدم برداشته است. در هفته های اخیر قبل از اجرای قانون «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت ایران»، تهران آژانس و اعضای برجام را در جریان امور قرار داد؛ همان رویه ای که در زمان برداشتن گام های پنجگانه نیز برقرار بود.

بنابراین «رافائل گروسی» مدیر کل آژانس بین المللی انرژی اتمی با نامه ایران در جریان اجرای مصوبه مذکور قرار گرفت و نتیجه آن شد که شاهد سفر سرزده و یک روزه وی به تهران بودیم. در جریان این سفر توافقی سه ماهه بین دو طرف امضا شد؛ توافقی که همکاری های داوطلبانه ایران با آژانس را در قالب پروتکل الحاقی کاهش داد اما به طور کامل قطع نکرد.

بی تردید در صورت عدم رفع تحریم و اقدام عینی و ملموس از سوی طرف مقابل، تهران پس از گذشت سه ماه بار دیگر به کاهش تعهدات اقدام خواهد کرد؛ اقدامی که اگرچه احتمالا در چارچوب توافق و با استناد به بندهای برجام خواهد بود اما راه نجات توافق را سخت تر خواهد کرد. انتظار می رود آمریکایی که با تعهدشکنی خود، چنین شرایطی را رقم زده، سریعتر نخستین گام را برای حفظ توافق بردارد.