شنبه 12 اسفند ماه بیست و دومین نشست کارگروه ملی پلاستیک در دفتر مرکز امور بین الملل و کنوانسیون های سازمان حفاظت محیط‌زیست برگزاری شد.

در این نشست روح الله شامی زاد دانشجوی دکترای مهندسی مواد ،امید خدابنده لو و رضا قائد ناظری دانشجوی کارشناس ارشد مهندسی مواد به ارائه موضوعاتی پرداختند از دغدغه های اصلی صنعتگران و فعالان محیط زیستی به شمار می آید.

LCA مواد بسته بندی: از پلاستیک های یکبار مصرف تا بطری ها

روح الله شامی زاد در این نشست با تاکید بر افزایش ردپای محیطی مواد بسته بندی، به ویژه پلاستیک های یکبار مصرف، به تحلیل انتقادی اثرات چرخه عمر آنها  پرداخت و  گفت:« این ارائه به ارزیابی چرخه زندگی (LCA) مواد بسته بندی مختلف، با تمرکز بر مقایسه پلاستیک های یکبار مصرف و بطری‌های پلیمری با مواد دیگر مانند شیشه، پارچه، کاغذ و آلومینیوم می پردازد. روش LCA چارچوبی جامع برای ارزیابی اثرات زیست محیطی مرتبط با تمام مراحل عمر یک محصول از گهواره تا گور (cradle to grave) فراهم می کند.»

او تاکید کرد:« تجزیه و تحلیل ما با یک تصویر واضح از الگوهای مصرف فعلی پلاستیک آغاز می شود و بسته بندی را به عنوان بزرگترین مصرف کننده برجسته می کند. نظرسنجی انجام‌شده توسط دانشگاه سالرنو ایتالیا، درک عمومی از پایداری مواد بسته‌بندی مختلف را نشان می‌دهد و ترجیح قوی بطری‌های شیشه‌ای را نسبت به جایگزین‌های پلاستیکی نشان می‌دهد.»

شامی زاد تاکید کرد:« سپس پایداری زیست‌محیطی این مواد را با استفاده از روش ReCiPe 2016 (H) تشریح می‌کنیم، که عوامل متعددی مانند گرمایش کره زمین، تخریب لایه اوزون و اشکال مختلف آلودگی را ارزیابی می‌کند. مقایسه‌های دقیق در طیف وسیعی از گزینه‌های بسته‌بندی، از جمله بطری‌های آلومینیوم، شیشه، PET و PLA ارائه می‌شود که هر کدام از نظر سهمشان در تشکیل ذرات ریز، تشکیل ازن، اسیدی‌سازی زمین، پرغذایی (eutrophication) آب شیرین، مصرف آب و اشغال زمین ارزیابی شده‌اند. در تمام پارامترهای اشاره شده بطری‌های PET با اختلاف بسیار زیاد نسبت به بطری‌های شیشه‌ای و بطری‌های ساخته شده از PLA، پایدارتر بودند و آسیب‌های زیست محیطی کمتری داشتند. در مقایسه‌ی PET و آلومینیوم هم به این نتیجه رسیدیم که اثرات زیست محیطی یکسانی دارند. البته باید توجه شود که نرخ بازیافت زیاد آلومینیوم باعث کم شدن اثرات زیست محیطی آن شده است و اگر PET را به همان نسبت بازیافت کنیم قطعا تبدیل به یک گزینه‌ی بی‌رقیب از نظر پایداری خواهد شد.»

وی در ادامه توضیح داد:« علاوه بر این، این ارائه اثرات زیست محیطی کیسه‌های پلاستیکی مختلف، از جمله HDPE، زیست تخریب‌پذیر و گزینه‌های کاغذی مقایسه می‌کند و تجزیه و تحلیل را به محصولات بسته‌بندی رایج در ژاپن گسترش می‌دهد. نتایج نشان دادند که در تمام پارامترها کیسه‌های HDPE بهترین گزینه‌ی دوستدار محیط زیست هستند.»

به گفته شامی زاد این روایت با یک بینش انتقادی به پایان می رسد: جایگزینی پلاستیک همیشه منجر به کاهش انتشار گازهای گلخانه ای نمی شود. در بسیاری از موارد، جایگزین‌هایی مانند فلزات، شیشه یا کاغذ می‌توانند منجر به افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای شوند و این فرض رایج را که همه جایگزین‌های غیر پلاستیکی ذاتاً سازگارتر با محیط زیست هستند، به چالش می‌کشند.

ای دانشجوی دکترای مهندسی مواد در پایان تصریح کرد:« با توجه به این موضوع، ارائه بر اهمیت یک رویکرد ظریف برای انتخاب مواد بسته‌بندی تاکید می‌کند، که در آن تصمیم‌گیری‌ها با شواهد علمی و تأثیرات چرخه عمر به جای جایگزینی ساده‌شده مواد مشخص می‌شوند. هدف، ایجاد یک بحث آگاهانه در مورد بسته بندی پایدار است که فراتر از بدگویی مرسوم در مورد پلاستیک است و طیف کاملی از اثرات زیست محیطی را در نظر می گیرد. این ارائه به عنوان یک فراخوان برای اقدام برای سیاست گذاران، سهامداران صنعت و مصرف کنندگان عمل می کند تا انتخاب های بسته بندی را مورد ارزیابی مجدد قرار دهند و متعهد به یک رویکرد چرخه عمر پایدارتر در انتخاب مواد بسته بندی شوند و از این طریق به هدف گسترده تر پایداری زیست محیطی و حفاظت از منابع کمک کند.»

بررسی و مقایسه اثرات زیست محیطی پلاستیک‌های پایه نفتی و پلاستیک‌های پایه زیستی

امید خدابنده لو دومین نفری بود که در این نشست به ارائه گزارش پرداخت. او ضمن توجه به کاربرد گسترده پلاستیک‌ها در صنعت و زندگی روزمره بشر تاکید کرد:« تولید پلاستیک‌های پایه نفتی هر ساله رو به افزایش بوده و در در سال‌های اخیر حدود 400 میلیون تن تولید داشته‌اند. اما این پلاستیک‌ها پس از پایان چرخه عمر چه سرنوشتی دارند؟»

او در ادامه توضیح داد:« طبق آمار، بطور کلی و در مقیاس جهانی، بالای 60 درصد این پلاستیک‌ها، یا در طبیعت و دریاها و اقیانوس‌ها رها شده (Mismanage) و یا در زمین دفن (Landfill) می‌شوند. از این میان تنها حدود 9 درصد این زباله‌های پلاستیکی بازیافت شده و مابقی آن جهت تولید انرژی حرارتی و سوختی، سوزانده (Incineration) می‌شوند. همین عوامل باعث ایجاد نگرانی‌های زیادی برای فعالان و سازمان‌های محیط زیستی شده و جامعه جهانی را به سمت پیدا کردن یک راهکار برای کنترل این موضوع سوق داده است.»

خدابنده لو افزود:« با توجه به مطلب گفته شده، جوامع غربی استفاده از پلاستیک‌های زیستی را به جای استفاده از پلاستیک‌های نفتی با هدف کاهش آلودگی‌های زیست محیطی ناشی از Mismanage و Landfill شدن زباله‌های پلاستیکی پیشنهاد داده‌اند که در ادامه این موضوع بررسی خواهد شد. بطور کلی برای تصمیم‌گیری بهتر جهت استفاده از پلاستیک‌های نفتی یا زیستی بهتر است اثرات مختلف آن‌ها (اثرات زیست محیطی و غیره) با هم مقایسه شوند. این اثرات عبارتند از:

-مصرف آب: پلاستیک‌های زیستی با توجه به اینکه از مواد اولیه‌ای همچون ذرت مشتق می‌شوند، نیاز به مصرف آب زیادی دارند که طبق پژوهش‌های صورت گرفته، مصرف آب پلاستیک‌های زیستی با اختلاف از مصرف آب پلاستیک‌های نفتی بیشتر می‌باشد. به همین دلیل در کشورهایی همچون کشورهای غرب آسیا و حوزه خلیج فارس که با بحران آب مواجه هستند، تولید پلاستیک‌های زیستی منطقی نمی‌باشد.

-زمین: کشت مواد اولیه‌ای همچون ذرت جهت تولید بایوپلاستیک‌ها، نیازمند تخصیص زمین کشاورزی می‌باشد. از آنجا که در کشورهای غرب آسیا همچون ایران، زمین حاصلخیز کم بوده و از طرفی چون تولید محصولات مواد غذایی مورد نیاز مردم اولویت دارد، لذا منطقی نیست که زمین‌های حاصلخیز موجود، به کشت ذرت جهت تولید بایوپلاستیک‌ها اختصاص داده شود.

-اثرات زیست محیطی: طبق پژوهش‌های انجام شده مشخص شده است که از نگاه عوامل زیست‌محیطی همچون تغییر اقلیم (گرمایش جهانی)، تولید گازهای گلخانه‌ای، تخریب لایه ازن، سمیت‌زایی برای انسان‌ها، سمیت‌زایی برای اکوسیستم‌های مختلف، Acidification و Eutrophication، پلاستیک‌های زیستی عملکرد بدتری نسبت به پلاستیک‌های نفتی دارند. همچنین برخلاف ادعاهای مطرح شده درباره زیست‌تخریب‌پذیر بودن بایوپلاستیک‌ها، طبق مشاهدات انجام شده مشخص شده است که تجزیه زیستی آن‌ها نیاز به شرایط دمایی و اتمسفری خاصی داشته و با سهولت تجزیه نمی‌شوند.»

این دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی مواد در پایان تاکید کرد:« با توجه به مطالب گفته شده، در حال حاضر جایگزین شدن پلاستیک‌های زیستی به جای پلاستیک‌های نفتی، شاید در همه کشورها و مناطق مختلف، جوابگوی دغدغه مطرح شده در ابتدای مطالب نباشد و چه بسا باعث ایجاد مشکلات بیشتری شود.  به همین علت پیشنهاد می‌شود مناطقی همچون کشورهای غرب آسیا که همزمان دچار بحران آب و ضعف در مدیریت پسماند می‌باشند، جهت به حداقل رساندن میزان Landfill و Mismanage شدن زباله‌ها، به سمت توسعه و سرمایه‌گذاری کلان جهت افزایش مقدار بازیافت و همچنین Incineration حرکت کنند.»

اثرات پلاستیک‌ها بر اقیانوس‌ها و موجودات دریایی

رضا قائد ناظری اخرین نفری بود که در این نشست به ارائه گزارش پرداخت، او باتوجه‌به اخباری که نقش پلاستیک‌ها در آلودگی محیط‌های دریایی را نادرست و دور از واقعیت نشان می‌دهند افزود:« لازم است وزن واقعی پلاستیک‌ها در این موضوع به‌درستی تعیین شود؛ لذا لازم است ابتدا توجه داشته باشیم پلاستیک‌ها تنها 12 درصد از زباله های خانگی را تشکیل می‌دهند و زباله های خانگی هم تنها 3 درصد از زباله‌های کل را تشکیل می‌دهند.»

او تاکید کرد:« سالیانه حدوداً 370 میلیون تن زباله پلاستیکی تولید می‌شود که از این مقدار حدود 19 میلیون تن در محیط رها می‌شود. حال از این مقدار چیزی حدود 1.7 تا 2 میلیون (0.5 درصد زباله‌های پلاستیکی)، وارد اقیانوس‌ها می‌شود. 82 درصد زباله‌های پلاستیکی از رودخانه‌ها وارد اقیانوس‌ها خواهند شد که بیشتر ناشی از فعالیت‌های ماهیگیری هستند. 88 درصد این زباله‌ها باتوجه‌به چگالی پلاستیک‌ها، در نزدیکی خط ساحلی  باقی می‌مانند و می‌توان با یک سیستم Tracking، آن‌ها را جمع‌آوری کرد.»

قائد ناظری در ادامه تصریح کرد:« حال اگر پلاستیک‌هایی که عمدتاً در دریاها یافت می‌شوند را بررسی کنیم، خواهیم دید که 80 درصد آن‌ها به طور قطعی ثابت شده است که غیرسمی  هستند و برای این که بخواهند به دز سمی  بودن برسند باید چیزی حدود 350 گرم از آن‌ها مصرف کرد!  نکته دیگر که از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است این است که 90 درصد از زباله های پلاستیکی، از تنها 10 رودخانه وارد اقیانوس‌ها خواهند شد که 8 رودخانه در آسیا و 2 رودخانه در آفریقا است. مطلبی که باید مورد توجه و مطالعه بیشتر قرار گیرد سرعت حرکت پلاستیک‌ها در رودخانه‌ها و کم کردن ورودی پلاستیک‌ها از این رودخانه ها به اقیانوس ها است.»

او تاکید کرد:« عوامل مرگ‌ومیر لاک‌پشت‌های دریایی موردمطالعه قرار گرفت و مشخص شد که گیرکردن  در زباله‌های پلاستیکی بیشترین سهم را دارد. از این مقدار، درصد بیشتری مربوط به زباله‌های رها شده ناشی از ماهیگیری است و سهم زباله‌های شهری بسیار کمتر خواهد بود. در رتبه دوم صید جانبی  خواهد بود و رتبه سوم بلعیدن زباله‌های پلاستیکی  است که علت آن به‌وجودآمدن سیری کاذب در لاک‌پشت و عدم حرکت آن و برخورد به قایق‌ها خواهد بود. همچنین برای وال‌های دریایی نیز مورد گیرکردن بیشترین دلیل مرگ‌ومیر این‌گونه‌ها است؛ لذا لازم است در مورد جنس تورها و وسایل ماهیگیری تجدیدنظر شود.»

این دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی مواد در پایان تاکید کرد:« از ذرات ریز میکرو موجود در هوا تنها 0.03 درصد آن‌ها را میکرو پلاستیک‌ها  تشکیل می‌دهند و ما‌بقی ذراتی هستند که تاثیرات منفی بیشتری خواهند داشت. در پژوهش‌های فراوانی گفته شده است که چوب‌ها نسبت به پلاستیک‌ها سبزتر هستند درحالی که به طور مثال اثبات شده است که PE، PP، و PET غیر سمی هستند اما ریزگردهای چوب  سرطان زا  هستند. در مطالعه ای که در سال 2023 از بیماران بستری در بخش قلب و عروق که حاوی لخته خونی بوده اند انجام شده، نشان داده شده است که تنها در یک مورد میکروپلاستیک یافت شده است که باتوجه‌به پیک‌های موجود در آنالیز رامان  و مطابقت آن با پیک های موجود در Database مشخص شده است از جنس LDPE بوده است که غیرسمی است.»