ظهور و بروز سریع شبکه های اجتماعی در کشور علاوه بر کارکردهای مثبت، آسیب هایی را برای افراد ناآگاه به دنبال داشت که کارشناسان این حوزه در گفت و گو با ایرنا، مهمترین و اصلی ترین راه رویارویی با کارکردهای منفی آن را بهره گیری از سواد رسانه ای دانستند.

شکل گیری و گسترش فضای مجازی به دنبال جهانی شدن و ورود تکنولوژی های نوین ارتباطی ایجاد شد و زمینه تشکیل جمع های تازه ای را فراهم ساخت که از آن به شبکه های اجتماعی تعبیر می شود. این اجتماع که بهره گیری از آنها نیازمند دسترسی به اینترنت است، افراد زیادی را به یکدیگر پیوند می دهد و در کمترین شکل به دو عضو برای ایجاد ارتباط نیاز دارد.
تلگرام، اینستاگرام، فیس بوک و ... از جمله شبکه هایی محسوب می شوند که در بسیاری از کشورهای جهان همچون ایران کاربران زیادی دارند و برای آنان این امکان را ایجاد می کند تا با عضویت در آنها، داده ها و اطلاعات زیادی را در کوتاه ترین زمان ممکن دریافت کنند یا به توزیع برخی مطالب مورد علاقه خویش در میان گروه های زیادی از افراد بپردازند. در میان کارکردهای مثبت و انتشار مطالب اخلاقی و ارزشی، برخی کاربران ممکن است به پخش شدن خبرهایی سازمان یافته و مورد نظر طراحان فرصت طلب، دامن بزنند و با بزرگنمایی و گسترش آنها اثرهایی غیر مفیدی را در کل جامعه ایجاد کنند، وظیفه مخاطب در این هنگام استفاده هوشیارانه از اخبار و اطلاعات دریافتی است. در میان آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب نیز استفاده درست از فضای مجازی را عاملی برای گسترش امور نیک می دانند و از آن به عنوان ابزارهای تسهیل کننده ارتباطی یاد می کنند که فرصت فوق العاده ای برای ترویج معارف اسلامی و رساندن یک سخن درست به هزاران مخاطب فراهم می آورد.
هر روز هزاران پیام با محتواهای گوناگون در این شبکه ها جا به جا می شوند که در میان آنها اطلاعات نادرست یا گمراه کننده فراوان به چشم می خورد، بنابراین مخاطب باید به صورت هوشیارانه عمل کند و علاوه بر نپذیرفتن هر خبر و مطلبی به توزیع آن در میان دیگر کاربران اقدام نکند. شناخت آسیب های عضویت در این شبکه ها امری موثر در کاهش خطرهای ناشی از فضای مجازی خواهد بود که این امر پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا را بر آن داشت تا درباره نقش شبکه های اجتماعی و چگونگی کاستن آسیب های ناشی از آن به گفت و گو با «فتانه انفرادی» روزنامه نگار و مدرس خبرنگاری دانشکده خبر، «علیرضا شریفی یزدی» جامعه شناس و عضو هیات علمی پژوهشکده خانواده و «نصرالله منصوری» روان شناس و مشاور خانواده بپردازد.
**«فتانه انفرادی» روزنامه نگار و مدرس خبرنگاری دانشکده خبر درباره نقش فضای مجازی در جامعه بیان داشت: تکنولوژی های نوین ارتباطی در دوره کنونی به عنوان امری اجتناب ناپذیر، خواسته یا ناخواسته وارد زندگی های امروزی شده و تاثیر فراوانی از خود برجای گذاشته اند. این تکنولوژی ها با تاثیرگذاری بر عرصه خبر، چگونگی اطلاع رسانی را نیز دستخوش تغییر کرده اند به گونه ای که افراد همچون سال های پیشین نمی توانند انتظار داشته باشند تا تغذیه اطلاعاتی آنان تنها از مسیر رسانه ملی، روزنامه ها، سایت ها و خبرگزاری ها فراهم شود. در این میان ظهور و بروز پدیده هایی مانند فضای های مجازی و به دنبال آن شبکه های اجتماعی که مورد استفاده اعضای جامعه قرار می گیرد و به مخاطبان خود خوراک اطلاعاتی می دهد، از جمله امکانات تازه در زمینه دسترسی به اطلاعات هستند، البته نمی توان مشخص کرد، مردم کشور تا چه اندازه از شبکه های اجتماعی استقبال داشته و آن را مورد استفاده قرار داده اند، برای دستیابی به آماری درست در این زمینه باید پژوهش های لازم صورت پذیرد.
این مدرس خبرنگاری با اشاره به پخش برخی اخبار نادرست در شبکه های اجتماعی و چگونگی رویارویی افراد با آنها، گفت: کاربران این شبکه ها ممکن است اطلاعات نادرستی را به صورت عمدی یا از روی ناآگاهی منتشر کنند و در میان مخاطبان گسترش دهند یا با نشر برخی مطالب افراد جامعه را از خبرهای امیدبخش دور سازند. در دوره کنونی که این امکان با گسترش فضای مجازی افزایش یافته است خبرنگاران و روزنامه نگاران باید اخلاق روزنامه نگاری را بیش از پیش در نظر داشته باشند و با رعایت آن و کمک گرفتن از تکنولوژی های تازه، اطلاعات مناسب را به مردم برسانند و از گسترش برخی خبرهای نادرست در چنین فضاهایی جلوگیری به عمل آورند.
وی با بیان اینکه شبکه های اجتماعی رسانه محسوب نمی شوند، اظهار داشت: سایبر ژورنالیسم یا روزنامه نگاری آنلاین پس از ظهور و بروز تکنولوژی های نوین ارتباطی در جهان بروز کرد که آن را می توان روزنامه نگاری نوین دانست اما خبرهای مجازی را نباید در زمره فعالیت های روزنامه نگاری در نظر گرفت زیرا تاکتیک های خبری و اخلاق حرفه ای روزنامه نگاری در بسیاری از آنها مورد توجه قرار نمی گیرد.
انفرادی با اشاره به اینکه گسترش این شبکه ها در کاهش مراجعه مردم به رسانه های سنتی نقشی نداشته است، یادآور شد: حتی با وجود استفاده از این شبکه ها افراد جامعه همچنان خبرهای مورد اطمینان خود را از رسانه هایی همچون رادیو، تلویزیون، خبرگزاری ها و روزنامه ها دریافت می کنند، بهره گیری از شبکه های اجتماعی موافقان و مخالفانی دارد و باید کارکردهای مثبت و آسیب های ناشی از آن به وسیله متخصصانی از رشته های مختلفی مانند علوم ارتباطات، جامعه شناسی و روان شناسی صورت پذیرد. در این بررسی ها باید در نظر داشت که هیچ نمی توان مصرف رسانه ای مردم را مشخص کند اما می شود آن را با کارشناسی درست و ارائه راه حل های منطقی مدیریت کرد.
کارشناسان علوم ارتباطات معتقدند در صورتی که مخاطبان این شبکه ها از سواد رسانه ای کافی برخوردار باشند از طرف محتوای این شبکه ها آسیبی نخواهند دید و تنها به استفاده های درست و مطلوب از آن روی خواهند آورد. آنان همچنین بر این باورند که سواد رسانه ای باید از سن کم به افراد آموزش داده شود، برای مثال کانادا با پی بردن به اهمیت این امر یادگیری سواد رسانه ای را از خردسالان آغاز کرده است. میزان سواد رسانه ای در ایران، شایسته مردمان این سرزمین نیست، بسیاری از افراد جامعه بدون اطلاع کافی از اهمیت بهره گیری از این دانش، اطلاعات دریافتی از شبکه های اجتماعی را مورد استفاده قرار می دهند. بنابراین در صورت وجود شرایط لازم در کشور، آموزش در این زمینه باید از دوره ابتدایی آغاز شود اما در صورت نبودن ابزار و امکانات لازم برای ارائه این آموزش حتی در رده های سنی بالاتر مانند دوره دانشگاه نیز تا اندازه ای موثر خواهد بود.
این روزنامه نگار با بیان اینکه خوراک اطلاعاتی افراد به اندازه تغذیه و سلامت جسمی شخص اهمیت دارد، تصریح کرد: رسانه های فراگیری همچون تلویزیون وظیفه دارند توان خود را برای افزایش دانش مردم در زمینه افزایش سواد رسانه ای به کار ببندند و با تهیه و پخش برنامه های آموزشی، مخاطبان فضای مجازی را بیش از پیش هوشیار و آگاه سازند و به آنان آموزش دهند که چگونه اطلاعات مورد نیاز خود را تامین کنند. سازمان ها و نهادی های مسوول مانند وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، شورای عالی فضای مجازی، سازمان های فرهنگی و ... باید با همکاری یکدیگر در این زمینه گام بردارند و امکان آموزش این دانش را در جامعه فراهم سازند.
وی درباره تاثیر شبکه های اجتماعی بر رسانه های سنتی، اظهار داشت: اگر چه این شبکه ها بر شیوه نگارش، سبک تهیه برنامه ها و انتشار مطالب رسانه های سنتی اثر گذاشته اند اما آنها هنگامی می توانند در جهت دهی به محتوای برنامه های یک رسانه نقش داشته باشند که سواد کارکنان آنها در این زمینه بسیار پایین باشد. رسانه های کنونی با بهره گیری از تکنولوژی های نوین ارتباطی تلاش کرده اند، کارکرد سنتی خود را کنار بگذارند و شکل های تازه ای را در تهیه برنامه ها به اجرا درآوردند که نمونه آن را می توان به فراوانی در اجرای گویندگان و مجری های برنامه های رادیو و تلویزیون و شیوه نگارش متن و زبان نشریه ها مشاهده کرد.
**«علیرضا شریفی یزدی» جامعه شناس و عضو هیات علمی پژوهشکده خانواده نیز درباره شکل گیری شبکه های اجتماعی گفت: فضای مجازی و به عبارت علمی، فضای دیجیتال به اندازه ای به زندگی افراد نزدیک شده است که پیش از آن که مجازی باشد حقیقی به نظر می رسد. شبکه های اجتماعی که زیر مجموعه فضای دیجیتال قرار می گیرد با ارایه برخی امکانات به کاربران سبب می شوند گروه هایی به صورت داوطلبانه به هم بپیوندند و به صورت فردی یا جمعی و در موضوع های مشترک اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و ... شبکه هایی تشکیل دهند که نوعی جامعه مجازی به شمار می رود.
شریفی یزدی با بیان اینکه شبکه های اجتماعی کارکردهای مثبت و منفی را برای هر جامعه ای به ارمغان می آورد، درباره ویژگی های مفید آنها، تصریح کرد: افزایش سهولت ارتباطات یکی از کارکردهای مثبت این شبکه ها است زیرا افراد بدون نیاز به حضور فیزیکی یا گذران وقت می توانند در هر زمانی که اراده کنند به حوزه های مورد علاقه خویش بپردازند. آنان از این راه می توانند با گروه ها، تشکیلات و سازمان های دلخواه خود ارتباط و تعامل داشته باشند و از قدرت تحلیلی بیشتر برخوردار شوند. در واقع این شبکه ها به دلیل ایجاد تعامل بیشتر در صورت استفاده درست زمینه ساز باعث ارتقای کمی و کیفی جامعه خواهند شد.
درباره کارکردهای منفی شبکه های مجازی باید گفت، برخی از این فضاهای مجازی شرم ستیز یا هنجار شکن هستند و آسیبی برای ارزش های جامعه به شمار می روند. به دلیل ناشناخته بودن افرادی که در این فضاها حضور دارند نیز امکان سوء استفاده وجود دارد و می تواند فضای تازه ای برای بروز و ظهور جرم تلقی شود. در صورتی که سواد دیجیتال و سواد رسانه ای هم زمان با گسترش شبکه های مجازی در میان مردم افزایش نیابد این خطر به وجود می آید که مطالب این شبکه ها بر روی فکر و ذهن افرادی که از قدرت پردازش پایینی برخوردار هستند اثر بگذارد به طوری که مخاطبان خود را به طرف هدف های منفی برخی مدیران این حوزه در سطح جهان نزدیک کند. این فضاها می توانند از نظر امنیتی نیز مشکل آفرین باشند و دروازه ای برای حضور فرهنگ بیگانه به شمار بروند.
این عضو هیات علمی پژوهشکده خانواده در ادامه بیان داشت: استفاده زیاد از این شبکه ها ممکن است به سطحی نگری افراد منجر شود زیرا مخاطبان با دریافت پیام های فراوان در حوزه های مختلف، دانشی به عمق بسیار کم دریافت می کنند اما خود آنها تصور دارند که در هر زمینه می توانند اظهار نظر و کارشناسی کنند. این سطحی نگری ها خطری بزرگ برای پردازش های هر فرد در زندگی روزمره محسوب می شود.
وی درباره پیامدهای به کارگیری شبکه های اجتماعی در خانواده یادآور شد: در صورتی که استفاده از شبکه های اجتماعی به صورت هدفمند و آگاهانه انجام شود می تواند در آگاهی بخشی، تربیت فرزندان و افزایش اطلاعات افراد نقش مثبتی ایفا کند. این ابزارها می تواند هنگامی که خانواده خارج از خانه به سر می برند وسیله ای برای ارتباط هر چه بیشتر آنان باشد. اما اگر استفاده این ابزارها بدون برنامه ریزی انجام شود خطر دور شدن اعضای خانواده از یکدیگر شکل می گیرد و امکان دارد به ایجاد انتظارهای خارج از اندازه میان آنان منجر شوند و در مواردی پدر و مادر را به عنوان مدیران خانواده با مشکل روبرو سازد.
شریفی یزدی در باره توسعه شبکه های اجتماعی و نقش آنها در گسترش اخباری از جمله حقوق بالای برخی از مدیران بیمه، طرح گشت نامحسوس و تنبیه بدنی دانش آموزان در برخی مدرسه های کشور، گفت: شبکه های اجتماعی قادرند نظارت اجتماعی را افزایش دهند و از این راه افراد خواهند توانست کنترل بیشتری بر فعالیت بخش های مختلف جامعه داشته باشند. این شبکه ها می توانند با گسترش یک رویداد درباره قانون گریزی یک نهاد یا سازمان درباره مساله ای خاص، همگان را برای دستیابی به یک خواسته بر انگیزند و آن دستگاه را برای اجرای درست قانون یا انجام طرحی تازه مجبور سازند. چنین نظارت هایی خود یکی از کارکردهای مثبت شبکه های مجازی به شمار می رود. این شبکه ها به دلیل سرعت، گسترش و عمق اثری که در مخاطب بر جای می گذارند این توانمندی را در خود دارند تا به عنوان یک ناظر فعال و با قدرت، اشتباه های مختلف در سطح جامعه را برجسته کنند و از بروز و ظهور هر چه بیشتر آنها جلوگیری به عمل آورند.
وی درباره علت گسترش استفاده از شبکه های مجازی در کشور اظهار داشت: به طور کلی تکنولوژی به دلیل برخورداری از جذابیت، فرد را به طرف استفاده و بهره گیری از این شبکه ها می کشاند. پیشینه شبکه های اجتماعی و چگونگی ورود آن به کشور نیز می تواند در دلیل گسترش بهره وری از چنین ابزارهایی موثر باشد زیرا این فضاها با شبکه هایی مانند فیس بوک در کشور شکل گرفت که به نوعی سانسور شد و این امر خود عطشی در جامعه ایجاد کرد. بنابراین با گسترش شبکه های اجتماعی طبیعی به نظر می رسد که جامعه به طرف آنچه پیشتر از آن منع می شد، گرایش بیشتری بیابد.
این جامعه شناس در پایان یادآور شد: انتخاب مخاطب و تولید کالا به وسیله خود کاربر نیز امری جذاب برای اعضای این شبکه ها است زیرا کاربران خود را در این شبکه ها مشارکت جو می داند و می تواند نقد و نظرها، عکس و دیگر مطلب های مورد توجه خویش را بدون فشار یا سانسوری منتشر کند. در بیان دلیلی دیگر باید گفت، اوقات فراغت ایرانیان زیاد و گذراندن آن امری هزینه بر است و در کنار این امر استفاده از این فضای مجازی به دلیل کم هزینه بودن موجب استفاده بیشتر از آن در میان گروه های سنی مختلف می شود.
**«نصرالله منصوری» روان شناس و مشاور خانواده از دیگر کارشناسانی است که به تحلیل شبکه های اجتماعی پرداخت و آن را به عنوان زاییده فضای مجازی به چاقویی تشبیه کرد که اگر در دست یک جراح باشد انسان بیمار را درمان می کند و به سلامت به زندگی باز می گرداند اما با قرار گرفتن آن در دسترس یک فرد عصبانی که نمی تواند خود را کنترل کند، ممکن است زندگی یک فرد سالم پایان یابد. بنابراین این شبکه ها نیز کارکردهای مثبت و منفی دارند و این مخاطب است که باید تشخیص بدهد کدام فضاها را مورد بهره برداری قرار بدهد و به خود و دیگران آسیب نرساند. اگر شبکه های مجازی، تولید و محصول یک تفکر علمی و دانش باشد، با برخورداری از بینش و روش های عادلانه به مسائل نگاه می کند و اینگونه مفید خواهند بود اما در دوره کنونی استفاده از این شبکه ها در بسیاری از مورد ها در جامعه به پدیده ای شوم تبدیل شده که تمام اعضای خانواده را به نوعی درگیر کرده است.
این روان شناس و مشاور خانواده اظهار داشت: اگر صاحب نظران، فرهیختگان و کانون های فرهنگی و هر شخص یا نهادی که نسبت به مسائل ناهنجار جامعه احساس مسوولیت می کنند به دنبال راه چاره ای برای رویارویی با اثرهای منفی این شبکه ها نباشند بلای خانمان سوزی گریبان گیر بسیاری از کاربران ناآگاه خواهد شد. شبکه های اجتماعی و به طور کلی فضای مجازی برای قرار گرفتن در خدمت انسان طراحی شده اند اما اگر از این شبکه ها به درستی استفاده نشود این مساله بر عکس شده و کاربران به خدمت این شبکه ها در خواهند آمد. برای جلوگیری از این امر تمام نهادهای حقیقی و حقوقی باید همسو با یکدیگر و بدون تقابل و تضاد، هدف ها را مشخص سازند و وارد مرحله عمل شوند.
وی در ادامه افزود: افزایش آگاهی مخاطب برای استفاده بهینه از شبکه های اجتماعی که امروز از آن به سواد رسانه ای تعبیر می شود مناسبت ترین راه برای پیشگیری از کارکردهای منفی این فضاها به شمار می رود. اگر افراد جامعه در گروه های سنی مختلف به کسب این دانش موفق شوند قادر خواهند بود که محتوای مورد نیاز خود را از میان هزاران پیام دریافتی خویش از این شبکه ها برگزینند و مورد استفاده قرار بدهند.
منصوری درباره تاثیر شبکه های اجتماعی بر نوجوانان به عنوان گروه های در معرض آسیب گفت: هر روز بر میزان نوجوان هایی که در این راه قربانی می شوند افزوده می شود و این والدین و جامعه هستند که باید آموزش های لازم را برای کاهش این آسیب به آنان ارائه کنند. خانواده همان طور که تغذیه جسمی فرزندان را مهم می داند باید به خوراک روحی، معنوی و مغزی آنان نیز توجه داشته باشد. در برخی موارد مشاهده می شود والدین آزادی زیادی بدون کمترین کنترلی برای فرزندان خود در نظر می گیرند و نام آن را تجدد می گذارند در حالی که چنین امری از نظر روان شناسی بسیار اشتباه است و سبب فاصله گرفتن اعضای خانواده از هم می شود و افزایش احتمال انجام اشتباه و رویارویی نوجوانان با خطرهایی مانند شبکه های هنجارشکن مجازی را به دنبال خواهد داشت. تحقیقات نشان داده است 40 درصد از دخترها و پسرها هنگامی که در خانه برابر خانواده خویش قرار می گیرند اعضای خانواده خود را در واقع نمی بینند و تنها با گذار در شبکه های اجتماعی نگاه خویش را متوجه گوشی های تلفن همراه خود می کنند.
وی درباره اثرهای عضویت در شبکه های مجازی و تاثیرهایی که افراد از روی ناآگاهی می پذیرند، یادآور شد: «گئورگ ویلهلم فریدریش هگل» فیلسوف بزرگ آلمانی درباره مردم ایران می گوید: فرهنگ مردم ایران همیشه تمدن ساز بوده است. اما کنون این شگفتی وجود دارد که این مردم همیشه تمدن ساز چرا در دنیای امروز دچار تحیر و سرگردانی شده اند؟ روان شناسان بر این باور هستند که مردم ایران در طول این سال ها و به ویژه با ورود تکنولوژی های تازه به مرور از اصل و فرهنگ خویش فاصله گرفته اند و به طرفی گرایش یافته اند که برخی مسائل ضد ارزشی را ارزش می پندارند و به تبلیغ و توزیع آنها در میان دیگران دامن می زنند.
این روان شناس و مشاور خانواده تصریح کرد: بسیاری از خبرهای موجود در این شبکه های اجتماعی به صورت جعلی منتشر می شود و هر فرد با ارسال آن ها برای گروه هایی که در آن عضویت دارد به گسترش این اخبار نادرست کمک می کند. بر پایه پژوهش های انجام شده 70 شبکه در فضای مجازی در ضدیت با ایرانیان، خداوند و معنویت مردم ایران در حال فعالیت هستند که آگاهی بخشی به کاربران اینترنت و شبکه های اجتماعی مناسبت ترین راه برای استفاده نکردن و مبارزه با داده های غرض ورزانه این شبکه های محسوب می شود. «ساموئل اسمایلز» شاعر و نویسنده شناخته شده بریتانیایی نیز مقدمه انقراض تمدن ها را در انحطاط اخلاقی می داند. بنابراین کاربران باید از گسترش بی اخلاقی ها در این شبکه جلوگیری به عمل آوردند و از عضویت در آنها خودداری کنند.
وی درباره دامن زدن برخی از شبکه های اجتماعی به بعضی از مسائل خرد و کلان کشور گفت: رویدادهایی مانند حقوق بالای برخی از مدیران بیمه به وسیله مسوولان و رسانه ها مطرح شد و شبکه های اجتماعی نیز به دلیل گستردگی مخاطبان جرات بیشتری برای گسترش این اخبار یافتند و گروه هایی را در مبارزه با این امور شکل دادند. این گروه ها به نوعی نقش پیگیری کننده و یادآوری کننده را در جامعه به عهده دارند و تلاش می کنند از بروز و ظهور چنین رویدادهایی جلوگیری به عمل آورند.
منصوری در پایان با بیان اینکه ماهواره، اینترنت و تلفن همراه به طور مستقیم و غیرمستقیم در بیش از 50 درصد طلاق های کشور نقش دارد، گفت: ورود افراد به این شبکه ها و استفاده ناآگاهانه از آن و ایجاد ارتباط ها با جنس مخالف که چنین فضاهایی تسهیل کننده آن به شمار می روند به افزایش میزان طلاق در کشور دامن زده است. این شبکه ها در برخی موردها امنیت خانواده را در معرض خطر قرار می دهند و در افزایش بزهکاری ها و نابسامانی های خانواده نقش ایفا می کنند. اعضای خانواده و به ویژه همسران باید هنگام حضور در خانه در خدمت خانواده باشند و وقت خود را صرف استفاده از این شبکه ها نکنند.
*گفت و گو از مرضیه دهقانی (گروه اطلاع رسانی)
پژوهشم**9165**2002**9131